زانست

وێنەیێ مخلەدووسێ

زانستئا ن ژی زانیاری بئا وایەکی گشتگر تەڤاهیا وێ زانینائی رۆیی یان یا دەمەکێ دی یێ مرۆڤی ڤەدگرە کۆ ب شێوازێن وەها بدەست هاتیە کۆ دکارن بهێن سەلماندنئوو ئی سپاتکرن.

بئا وایەکێ نەمازەییئوو بەرتەسک، زانستئە و دۆزەنئا نکۆ سیستەما بدەستانینا زانینێ یە کۆ ل سەر بنگەهێ ەزموونباوەریێئوو ەمپیریزمێ، جەرباندنانئوو ئە زموونان،ئوو خوەرستباوەریەکا (ناتورالیزم) شێوازناسانە بدەست هاتبە. زانین کوئە م باهسە وێ بکن، دڤێ کوئە م تا دەستپێکا مرۆڤاتیێ هەرن. ب تایبەتی، زانینا مە،ئە م ژ دەمێن شارشتانیێئوو پێدە، ب پەرگالی تێنن سەر زمان. د دەمێن کو وەکە دەمائا قل ژی،ئە ڤ تێن هەسباندن. لێ د دەما کو باهسە زانینئوو تێگهشتنا د هوندرێ وێ دە تێ کرن ژی، پرر زێدە، دیرۆکە وێ دهێ درێژ کرن.ئە ڤ دیرۆک، د مەژیێ مرۆڤ دە، د دەما کو مرۆڤ بدەست اقل کرنێ کرئوو ئێ دی هزرکرنا وی پێشکەت، دهێنە سەر زمان.ئا قل ژ دەما سومەریان دەستپێکا وێ پرر مازن پێشکەتیا، د وێ دەمێ دە، کو وەکە دەمەکا شارشتانی ژی یا،ئا قلێ ب پەرگال هەیائوو د تەمەنئوو رەنگێ متۆلۆژیێ دە تێ سەر زمان. لێ د دەما سومەریان دە، نڤیسێن بزماری هەنا کو هاتنا نڤیساندن. ب وان نڤیسێن بزماری، ژیانە، باوەری، هزرئوو تێگهشتنێن خوە ب تێگهشتنی نڤیساندنا. دەما سومەریان، وەکە دەما پێشی کو تێدە تیپ هاتنا کفشکرنئوو ب وان نڤیساندن پێشکەتیا. دەما سومەریان، وەکە دەستپێکا وێ نڤیساندنا مرۆڤاتیا ژی تێ دیتن. جارە پێشی، وان نڤیساندیا. وان بدەست نڤیساندینێ کریا. پشتی وان رە،ئێ دی دەمێن وەکە دەمێن شارشتانی، وێ زووتر پێش بکەڤن. ژ بەر کو سومەریان ب کفشکرنا تیپانئوو بدەستکرن،ئێ دیئە و نڤیساندنێن وان بوونا تەمەنێ پێشکەتنێن پشترە.

ل بەر دیجلەئوو فراتێ شارستانیێن گوتی، حوریئوو متانیان پێشکەتن. وان ژی، گەلەک دەمێن پێشکەتنێ بوهوراندن.ئا قلێ وان مازن پێشکەتبوو. د نڤیساندن. گوتی، هورریئوو میتانیان، د دەمێن خوە یێن پێشکەتی دە بدەست بکارهانینا چەرم ژی کربوون.ئە ڤ وێ هەتا دەما مەدیا ژی وسا وەرە.

دەما زانستێ

دەما زانستێ، وەکە دەما کو پشتی دەما رۆناسانێئوو بارۆک کو دەستپێکریائوو دیرۆکا وێ ژ سادسالە سادسالە 18انئوو هود تێ دەست پێ کرنئا . د ڤێ دەمێ دە، وێ فەلسەفەئوو ئا نکپ فەلسەیەفەیا زانستئێ دی ب مەتۆدێن خوە دەرکەڤە ل هۆلێ. مناق، فەلسەفەیا دیەلەکتکێ یەک ژ وان فەلسەفەیا. حەر وسا،ئێ دی د ڤێ دەمێ دە وێ ب تەمەمی زانست پێش کەڤە. زانستا کو ل سەرئە ساسئوو تەمەنێ جەریباندنێئێ دی پێش دکەڤە. دەما زانستێ، وەکە دەمائا قلێ کو ژ دئا نجاما جەرباندنێ دە هاتی بدەست خستنا ژی.

پشترە زانستێن وەکە کانت، حەگەل، مارخئوو هود وێ دەرکەڤنئوو وێ هزرێن خوە بێننا سەر زمانئوو وێ بهزرێن خوە رە دەمەکێ بدنا دەستپێ کرن. زانیارێن وەکە ئالبەرتئە نستەن، سگموند فرەود،ئوو هود، وێ دەمەکێ بدنا دەستپێ کرن.ئە نستەن ب فزکێ وێ هزرێن خوە بێنە سەر زمان تەۆریا دیتباریئوو ئا نکوو 'رۆلاتیڤیت' یا وی یا. فورەود ژی پسکانالزێ پێش دکەڤە. پشترە مارکس بلانک، وێ کوانتومێ، تەۆریا وێ ب یا فزکێ چێ بکە.

ئەڤ دەم، وەکە دەما سادسالە 19ان ژی تێ بناڤکرن. سەدسالێن 18انئوو یا 19ان وەکە سەدسالێن زانستئوو پێشکەتنا وێ نە. پشترە ژی، وێئە ڤ پێشکەتنا ڤان سردسالان وێ هەتا سەدسالە 20ان ژی بدۆمێ. دئێ دی د سەدسالان دە، وێ فەلسەفە ب رەنگێ فەلسەفەیا زانستئوو کو ب تەمەمی ل سەرئە ساسێ جەرباندنێ ب رێ ڤە دچێئوو پێش دکەڤە وێ ب پێشڤە بچە. جەرباندن،ئێ دی وەکە رێبازەکا گرنگ کو د دە کفشکرنا. دئا نجاما وێ دە، فزیک، تەکنۆلۆژی، ژیانناسیئوو هود، وەکە بەشێن کو ب زانستی پێش دکەڤن ن. دئا نجاما وێ زاننئوو زانستئوو فەلسەفەئوو ئوو دیرۆکا وێ دەئە ڤ پێشکەتن دبێت.

رێبازێن زانستی

رێبازێن فەلسەفەکی، رێبازێن فێرئوو جەربێ بوون. ب تایبەتی، وەکە رێبازا ڤاجێئوو ئا نکوو مەنتقێ، وێ د تەمەنێ دیتنئوو ب چاڤدیتنێ رە وێ پێش بکەڤە. ل سەر وێ رە ژی، د تەمەنێ فاهم کرنا وێ دە، ناسکرنئوو ب وێ رە فێربوون، وەلە رێنبازێ وێ یا بوو.

ئەڤ رێبازا جەربێئوو فێرێ، وێ پشترە ژی، پێش بکەڤە. ل سەر وێ رە زایناری وێ پێش بکەڤە. زانیاری، د تەمەنێ جەرباندنێ دەئوو ب وێ رە وەکە کو د رۆژا مە دە تێ گۆتن "دەنەیێ" رە پێش بکەڤە. ب وێ رە، ب زایناریێ رە د تەمەنێ جەرباندنئوو دەنەیێ رە، جارە پێشی، گۆتنا "کووبای" کەتنا ژیانێ دە. کووبای، وەکە ژیندائوو ئا نکوو مرۆڤ ژی بێ کو د ناڤ دە، تشتا کو ل سەر وێ ب جەرباندنی رێزباز تێ پێشخستنئا .

تەکنۆلۆژی

 گۆتارا بنگەهین: تەکنۆلۆژی

تەکنۆلۆژی، دڤێ کو مرۆڤ وەکەئا نجاماکە گرنگ کو دئا نجاما وێ پێشکەتنا سەردەمئوو دەما زانستێ دە یا. تەکنۆلۆژی، ب وێئێ دی سەردەستیا وێ ل ژیانێ بوویا.ئی نتەرنەت پێشکەتیا. ب وێ رە گەلەک جوورەیێن دنئێ ن تەکنۆلۆژیێ پێشکەتنا.

سەردەما پێشیا پێشکەتنا تەکنۆلۆژیێ د سادسالە 20ان دە دەستپێ دکە. لێ سەردەما وێ یا دویەم ژ سالە 1950ئوو هود، دەست پێ دکریائوو د ڤێ دەمێ دە رەنگێن تەکنۆلۆژویێئوو ئا وایێن وێ پێشکەتنا.ئی نتەرنەت یەک ژ وانئا . تەلەفۆنێن بەریکان یەک ژ وان ن. شاندنا پەیکان لئا زمانا ب راگهاندنئوو تڤ'یانئوو هود ژی بوویا.

لێ تەکنۆلۆژی، بوویا تەمەنەک گرنگ بوو پێشکەتنا بلۆژیێ ژی. حەمووئا موورئوو تشتێن کو ب وان لێکۆلین تێ کرن ب کفشکرنێن تەکنۆلۆژیێئوو تەکنکی رە پێش دکەڤە. مناق،ئا مووشرێن لێکۆلینیئێ ن بۆ بۆلۆژکیئوو هود ژی ژ وێ نا.

ئەندازیارێن کالیفۆرنیایێ دخوەزن د هەفتەیێن بێ دا، دەستب چێکرنا ریەکئا زمایšی ب ناڤێ سیستەما ڤەگوهەستنا حایپرلووپ، بکن کو 150 ملیۆن دۆلار ژێ را پێویستئە ، سیستەما هان دێ ژبۆ ڤەگوهەستنا مسافران د ناڤا لوولەیەک کو هەوا تێدا تونە یەئوو ب لەزا دەنگێ دچە، وەرە بکارانین. دەما د سالا 2013ان دا، ژبۆ جارا یەکەمئا لڤن ماسک، بەهسا چێکرنا حایپرلووپێ کر، فکرا وێ وەک ختراەکئە جێبئوو تەرهەک کو نکارە پێکوەرەئوو دێ تو جاری ژی نەخەبتە، هاتە دیتن. لێئا نها بوودجەیا چێکرنا ڤێ سیستەما ڤەگوهەستنێئا مادە بویەئوو ئە مێ د دەمەکە پر کن دا، میناکائا زمایšیا وێ ببینن. یەکەم مەسیرائا زمایšیا تەکنۆلۆژیا ڤەگوهەستنا حایپرلووپێ (حتت) دێ ب درێژاهیا 8 کمان ل کالیفۆرنیایێئوو د دەما چەند هەفتەیان دا، وەرە چێکرن. تەرراهێن ڤێ تەکنۆلۆژیێ دخوازن 10 ملیۆن کەسان ژ ریا حتت'یێ کو ل گەلیێ قوایێ یە، ستفادە بکن. ل گۆر گۆتنائا لڤن ماسک، د داویێ دا ژی دێ مەسافەیا 610 کم'یا ناڤبەرا لۆسانجلسئوو سانفرانسیسکۆیێ د دەما 30 دەقەیان دا وەرە قەداندنئوو دێ مسافر ب لەزا 2 قاسی ژ بالافرێ زووتر بەر ب مەقسەدا خوە هەرن. لەزا حایپرلووپێ ژبۆ ڤەگوهەستنا مسافران د ناڤبەرا 2 جهان دا، 1200 کم د سەەتەک دا یە. د ڤێ سیستەمێ دا لوولەیەک پر درێژ هەیە کو هەوایێ ناڤا وێ هاتیە ڤالاکرنئوو رەوšا ناڤا لوولەیێ خەلە'ئە (ڤاجومە). لوولە تەهرەک هاتیە چێکرن کو د هەوایێ دا دالقیایی بەئوو ژئە ردهەژ یان ژی رەوšێن نەباš یێن هەوایێ، وەرە پاراستن. مسافر، یەک یەک یان ژی کۆم کۆم د جهەک تایبەت دا دسەکننئوو پاšێ بئا لیکاریا مەگنتەک مەزن بەر ب ژۆر دچنئوو دکەڤنە هندرێ کەپسوولان. د ناڤا هەر کەپسوولەک دا، 6-8 کەسان جی دبنئوو د دەما 30 سانیان دا، مسافر پەیائوو سیار دبن. ژبۆ هەر مەسیرەک ژی، سەرێ هەر مەرڤی 20$ دستینن.

ژیانناسی

 گۆتارا بنگەهین: بیۆلۆژی

ژیانناسی، د دەواما وێ دە پێش دکەڤە. لێ ژیانناسی، ژ وێ پرر سوود دگرێ.ئی رۆ، وەکە کو چاوا گەلەک جوورەیێن تەکنۆلۆژیێ وەکەئی نتەرنەتئوو هود پێشکەتنا، هەر ووسا، د قادا ژیانناسیێ دە ژی، پێشکەتنێن وەکە گەنەتکی کو وەکە شۆرەشێ تێن هاسباندن د ڤێ وارێ دە بوونا.

ئیرۆ، ل سەر پێشکەتنێن ژیانناسیێ رە، د قادا بەشکرنئوو ئا نکوو شفاکرنێ دەئوو دەرمانکرنێ دە ژی، گاڤێن مازن هاتنائا ڤێتن. ب وێ رە ژی، ژ نەخوەشیێن وەکە پێنجەشێرێئوو هود رە ژی، ل سەر چارەیێن وان کو وێ چاوا دەرمان وەرە کرنئوو باشکرن ببە، ل سەر لێکۆلین تێن کرن. ب وێ رە ژی، ل سەر دەرمانان ژی، لێکۆلین تێن کرن. پێشکەتنێن وەکە گەنەتکئوو هود ژی، ژ ڤان رە دەرفەتەکا مازن دافرێنە کو وەرنا پێشخستن. گەنەتیک، د سالێن 1960ی هود دە، ژئا لیێ جرەگئوو بستۆن ڤە هاتنا پێشخستن. تەمەنێ وێ هاتئا ڤێتن. پشتی وان رە ژی، ل سەر لێکۆلینێن وان رە لێکۆلین هاتنا کرنئوو پێشکەتنێن هێ مازتر بوون. لێئە و وەکە دەستپێکێ بوون.

جڤاکناسی

جڤاکناسی، دیرۆکا وێ ب دیرۆکا شارشتانیێ رە دەست پێ دکە. د دەما سومەریان دە، پێشکەتنەکا وێ هن ب هن تێ سەر زمان. ب تەیبەتی، د دەما گوتیئوو هورریئوو میتانیان دە، دڤێ کوئە م باهسێ ڤە بکن. حێرەدۆتۆس، د پرتووکایا خوە دیرۆک'ێ دە، باهسە جڤاکناسیێ دکە. ب تایبەتی، د دەما کو باهسە مەدیائوو کەیێ وێ دەیۆسەس دکە، دبێژە کو "وی گۆتیا کوئە زێ خوە بدما جڤاکاسیێئوو پێشخستنا وێ." ب ڤێ رەنگێ پێشکەتنا وێ هەیا. ب تەۆریکی، پێشکەتنا وێ، ب فەلسەفێ رەئێ دی ژ ڤان دەمانئوو دە، وێ زێدەتر بدەست پێشکەتنا خوە بکە.

د دەمانێن پشتی زاینێ دە، ب تەیبەتی،ئە مێ ببینن کو هێ زێدەتر،ئە ڤ پێشکەتن هەیائوو پێشکەتیا. زانستێن وەکە ئیبنی روشد. ئیبن سینا وێ ل سەر جڤاکناسیێ بسەکن ن. ب تایبەتی باوێ حەنفێ دینەوەری، دڤێ کو م ب تایبەتی باهسە وی بکن. لێ بەری وی ژی د دەما خوە مازدەک، وێ ل سەر تێکلیا د ناڤا مرۆڤئوو جڤاتێ دە بسەکنێ. وێ د تەمەنێ تێگهشتنی چینی دە وێ ل سەر بسەکنێ. د دەما مازدەک دە، وێ مازدەک ببێژە کو "خانیێن کەی تشی زێر ن لێ خالکێ د بن دەستێ دەستهلاتداریا وی بخزانی دژین." ب گۆتنێن ب ڤی رەنگی وێ بالێ بکشێنە ل سەر جڤاکناسیێئوو پێشکەتنئوو ژیانە جڤاتێ. پشترە ژی، زانەیێن وەکە ئیبن خەلدوون، وێ د پرتووکا خوە یا ب ناڤێ "مووقاددیما" دە ژی،ئە م چەرچۆڤەیەکا خۆرت یا جڤاکناسی دبینن.

د سادسالە 20ان دە، وێ زانەیێن جڤاکناسیێ وێ دەرکەڤن. ب تەیبەتی، وێ ب تەۆریکی ل سەر مژارێ بسەکن ن. جڤاکناسن وەکە گۆردۆن جهلدە، ماخ وەبەرئوو هود چەند ژ وان جڤاکناسان ن. وێ دیرۆکا وێ جڤاکناسیێ بنڤیسێننئوو وێ تەمەنێ وێ ب دارێژکێن وێ یێن جڤاکیئوو جڤاکی پێش بدخن.

زانستا رامیاریێ

زانستا رامیاریێ، کوئە م باهسە دیرۆکا وێ بکن، دڤێ کوئە م دیرۆکا وێ هەرنا هەتا دەما سوومەریان. ب تایبەتی،ئە مێ ب هزریئوو تەۆریکی پێشکەتنا هزرا وێ، د دەمێن بەرێ زاینێ دە د سادسالێ 5من پێدە، د تەمەنەکی هەمدەمیا دەما مە دەئە م دبینن. حۆمێر، د پرتووکێن خوە یێن ب ناڤێ ئیلیادائوو ئۆدیسەیائوو هود دە، دمەنەکی تێنە سەر زمان. حەر وسا، ئاریستۆتەلێس، سیاسەتا دەمێ دیمەنەکی وێ د نڤیساندنێن خوە دە دایە دەر زمان. پلاتۆن، د پرتووکا خوە یا مەزن کو ژئا خفتنێن سۆکرات پێکتێن، وێ دیمەنەکی پرر مەزنئێ دەستهلاتداریێ د تەمەنێ نێزیکاتیئوو تێگهشتنا وێ دە بدە سەر زمان. د پرتووکا ئاریستۆفانەس یا ب ناڤێ "شەرێن پەلەپۆنێسێ" دە، کو باهسە شەرێن د ناڤبەرا ئاتینائوو سپارتا دە دکە دە، کوئە ڤ شەر ب سالان ددۆم ن، باهسە رێڤەبەریئوو گاڤاڤێتنێن وان دکە.

ژئا لیێ فەلسەفە ڤە هانینا وێ یا ل سەر زمان، وێ ب ڤێ یەکێ، د دەمێن پشترە زێدەتر ببە.ئی بن خەلدوون بخوە ژی، د پرتووکا خوە یا ب ناڤێ مووقاددیما دە د چەرچۆڤەیا وێ دە هن گۆتننا خوە ژی دهێنە سەر زمان. حەر وسا ئەهمەدێ خانی، ژی باهسە وێ دکەئوو د تەمەنێ کو مازنبوونا زانەیێن مەزنئێ جڤاتی کو پێشەنگیا جڤاتێ بکن دە تێنە سەر زمان. گۆتنا "کو هەبا سلتانەکێ مەیێ هەبا ل سەر سەرێ مە، .." د بەرهەما وی یا مەمئوو زینێ دە د بوهورێئوو ژ دل دهێنە سەر زمان.

ب تایبەتی، د دەما سەدسالە 20انئوو پێ دە، وێ ب زانستێ بەشێن زانیاریا سیسسەتێ وەرنا ڤەکرنئوو سیاسەتە وەرە خواندن. وێ د دەربارێ فەلسەفە سیاسەتێئوو ئا نکوو رامیاریێ دە وێ وێ وەرە پێشخستن. دەستهاتداریا سیاسی 20ان، ب زاننەکێ ب رێ ڤە هەرێ.

رامیاری، ل سەرئە ساسئوو نرخێن جڤاتیئێ ن پێشکەتی نا تێ کرن. ب وێ رە تێ مەشاندن. رامیاری، ب تایبەتی، جڤاتە کو د ناڤا وێ دە تێ کرن، دڤێ کو زمانێ وێ هلدە جدیەتێئوو گۆتنئوو تێگهشتنا خوە ب وێ بێنە سەر زمان، دا قانائە و رامیاری ببە یا وێئوو ب ناڤێ وێ. د تەمەنێ پاراستنا زمانئوو دیرۆکێ دەئوو بوهوراندنا ل دەمێن پێش دە رامیاری ب پەرگالیئوو بدەستێ رێڤەبەریێ کارەکی گرنگ دکەئوو رۆلەکا گرنگ دلەیزێ. زمانێ رامیاریێ، ب قاسی گۆتنێن ب ناڤێ تێگهشتنێ د وێ دە تێن سەر زمانئوو گرنگیا وان، هەر ووسا، گرنگیا بکارهانینا زمانێ جڤاتێ ژی وەکە وێ هەیائوو ژ وێ زێدەترا ژی.

پێلێن مەژیێ مە

پێلێن مەژی، وەک پێلێن دن، ب ریا فەرەکانسئوو بەراهیا وان، تێن پیڤاندن. پێلێن مەژی دابەشبوونە سەر 4 دەستەیان: بەتا،ئا لفا، تەتائوو دلتا’یێ کوئە گەرئە م کاربنئا لیێ خوە یێ قەنجئوو چەندالی، باش ناس بکن، هنگیئە مێ کاربن د دەمێن پێویست دا، بگهیژن هەر یەک ژ پێلێن ناڤبری.

پێلێن بەتا:

پرانیا دەما کوئە م هشیار ن،ئە م د رەوشا بەتا’یێ دا نە کو تێ دا پێلێن مەژی ب فەرەکانسا 13-39 حەرتزان، دهەژهەژن. د رەوشا بەتا’یێ دا، بالداریا مە زێدەتر لسەر دنیایا دەرڤە، فکارێن رۆژانەئوو ب گۆتنەکە دن لسەر کاروبارێن مانتقی یێن نیڤبازنەیائا لیێ چەپێ مەژیێ مە، دسەکنە.

پێلێنئا لفا:

پێلێنئا لفا، وەک پرەیەکێ نە کو د ناڤبەرا زانیاریئوو دەرزانیاریێ(زانینێ کو بێهەمدی تێنە مەژیێ مەرڤان) دا پێوەندی چێدکن. دەما کوئە م بێهنا خوە دستینن، پێلێن مەژیێ مە ژ پێلێن بەتا بەر ب پێلێنئا لفایێ دگوهەرنئوو د وێ رەوشێ دا، فەرەکانسا وان د ناڤبەرا 8-12 حەرتزانئە . د رەوشائا لفا’یێ دا تام بەرەڤاژی هالەتا بەتا’یێ،ئە م ب دەمئوو جهان را سینۆردار نینن.ئە ڤ پێل، مە ژ نیڤبازنەیا مانتقیائا لیێ چەپێ مەژیێ،ئا زاد دکەئوو دهێلە کوئە م بگهیژنە بەشا نیڤبازنەیائا لیێ راستێ مەژیێ کو تێ دا بەرهەمانینئوو تێدەرخستن بئا وایەکە بهێزتر پێکتێ. نیڤبازنەیائا لیێ راستێ مەژیێ، دکارە وێنەئوو دەنگێن کو ل دەرڤەیی تخووبێن سینۆردارێ مرۆڤانئە ، وەربگرە. لەوما ژی د ڤێ هالەتێ دا، رامان، هیسئوو کریارێن مە، نووئوو جیاواز ن، تەڤلهەڤیئوو گێژبوون، کێمترئە ئوو بهیستنا دەنگێن دەرڤە هێسانترئە . مەژی د دەما بێهنڤەدانێ یا د هالەتائا لفا’یێ دا یە. پرانیا هونەرمەند، زانیارئوو سپۆرڤانێن سەرکەفتی ژی، یان ب هەمدێ خوە یان ژی بێهەمدێ خوە، خوە دخنە هالەتائا لفا’یێ کو کاربن باشترین بەرهەمئوو کرنان پێکبینن. پێلێنئا لفا’یێ، ژێدەرئوو چاڤکانیێن بەرهەمداری، بلەزترکەرا فێربوونێ، باشترکەرا رەوشا روهئوو سەبەبا داخستنا ستەرەسان ن. رەوشەنبیری، ناسین ب ریا هساسان،ئی لهامئوو هود ب پێلێنئا لفا’یێ تێن شرۆڤەکرن.

پێلێن تەتا:

پێلێن تەتا، ب فەرەکانسێن 4-7 حەرتزان، گرێدایی کوورترین جەرباندێن مەدیتێیشنئوو بەرهەمداریێ نە. پێلێن تەتا، ژ پێلێنئا لفائوو بەتا’یێئا رامتر نئوو بەراهیا وان مەزنترئە . گهیشتن ب پێلێن تەتا’یێ، زێدەتر د دەما رازانئوو خەوێ دا، مومکن دبە.

پێلێن دلتا:

پێلێن دلتا، پێلێن دەرزانیاریئوو پەرگالا پێوەندی ب زانیاریێن چەندالی نە.ئە و خوەدیێ بلندترین بەراهیئوو کێمترین فەرەکانسان(4-5 حەرتزان) ن. فەرەکانسا وان، تو جار نابە سفر چمکو فەرەکانسا سفر، تێ واتەیا مرنێ. پێلێن مەژیێ کەسان د رەوشا بێهشیئوو کۆمایان دا دشبە پێلێن مەژیێ یێن دلتا. یێن کو یۆگاکەرێن پرۆفیشنال ن، دکارن ب هەمدێ خوە، خوە تێخنە هالەتا پێلێن دلتا’یێ.ئە و دکارن گەرماهیا بەدەنا خوەئوو هەژمارا لێدانا دلێ خوە، تەنزیم بکنئوو خوە تێخنە هالەتا مرنێئوو جاردن ژنووڤا خوە ڤەژینن. پێلێن دلتا، کوورترین هالەتا خەوا گرانئوو کوور ن.ئە ڤ پێل، ژێدەرئوو سەدەمێن گەلەک کرنێن سۆسرەت، جەرباندنێن نێزیکی مرنێ، پێشبینی، تێدەرخستنێن بالکێش، ب دنیایێ را یەکبوون، کەملینا کەسایەتیێ، شفائوو هود ن.

دەریێ مەژیا خوە، تەنێ ژ تشتێن هوون هەز دکن کو بقەومن را ڤەکری بهێلن.

ب کۆنترۆلکرنا پێلێن مەژی، مرۆڤ دکارە چ بکە؟ دەما کوئە م دخوازن رازێن، بەرێ پێلێن بەتا،ئا کتیڤ دبن، هێدی هێدی پێلێنئا لفا خویا دبنئوو پاشێ ژی تەتائوو دلتا. دەمائە م ژ خەوێ هشیار دبن، پێلێن مەژیێ مە، بەرەڤاژی دەما پالدانێ، ژ دلتا بەر ب تەتائوو ئا لفائوو د داویێ دا ژی بەر ب بەتا’یێ تێن گوهەرتن. د دەما هشیاربوونێ دا، هن شێوازێن ڤەگوهەرتنا پێلان ژ هالەتا بلەزئوو تەڤلهەڤ یا بەتا’یێ بەر ب رەوشێنئا رامتر یێن وەکئا لفایێ هەنە.ئە م دکارن ب ریا کانسانترێیشنێ، خوەئا رام بکن، ترسئوو خۆفان، ژ خوە دوور بکنئوو تەڤلهەڤیا دەروونا خوە ب وێ شێوازێئا رام بکن. بکارانینا هەڤۆکێنئە رێنیئوو هود دکارە ببە سەدەما وندابوونئوو دەرکەتنا رامانێن نەیێنیئوو وێرانکەر. ب گۆتنەکە دن، گاڤا کوئە م فکرئوو هیسسێن نەیێنی، چ ژ هندر، چ ژ دەرڤەیی خوە، وەردگرن،ئە مێ کاربن ب کۆنترۆلکرنا پێلێن مەژیێ خوە، جاردنئا رام ببنئوو ڤەگەرن رەوشا هێسایبوونئوو رەهەتیێ. وەک میناک: دەما هوون دترسن کو نەگهیژنە هەدەفئوو ئا رمانجا خوە، خەیالا زێنا وە، وێنەیەک ژ سەرکەتنا وە یەئوو دوبارەکرنا ڤێ هەڤۆکێ دکارە ببە سەدەما پێکهاتنا وێ:ئە زێ بگهیژمەئا رمانجا خوە. فکرێن وە،ئە نەرژیا پێلێنئە لەکترۆمەگنەتیکئە کو پێلێن وەکهەڤ یان هەڤالی، بەر بئا لیێ خوە ڤا کاشدکە. ژبۆ هەر فکرەکە تایبەت، فەرەکانسەکە تایبەت هەیە. قانوونئوو یاسایا کاشکرنێ ل رامانێن وە دنێرەئوو لگۆر وان تەڤدگەرە، لۆما ژی تمۆتم لسەر داخوازێن دلێ خوە بسەکنن، لسەر وان بفکرن، وسا بزانن کو هوون گهیشتنەئا رمانجێن خوەئوو پێ کێفخواش ژی ببن. ب رامانێنئە رێنی، پێلێن بهێز،ئە رێنیئوو ئا ڤاکەر، ژ گەردوونێ را بشینن هەیا تشتێن کو هوون دخوازن پێکوەرن. لگۆر تەۆریێن نوو یێن زانستیئوو فیزیکا کووانتۆمێ، هەر تشتێ کو ل جیهانێ هەیە، جورەیەک ژئە نەرژیێ یە. حەموو کەلمەلێن دەردۆرا مە، دئا ستا موولووکوولیا خوە دا،ئە نەرژیێن هەژهەژۆک ن. فکرئوو رامان ژی جورەیەک ژئە نەرژیانئە کو دهەژهەژە. رامانێن جهێ، خوەدیێ پێلئوو فەرەکانسێن جهێ نە. حەژهەژێن فکران، ژ بهێزترینئوو رێکۆپێکترین هەژهەژێن گەردوونێ نە. حەر وسا کو هوون ب هلبژارتنا پێلێن تایبەت، دکارن شاشەئوو شەبەکەیێن جهێ یێن رادیۆئوو تەلەڤزیۆنان، وەربگرنئوو ببینن، ب گوهەرتنا درێژاهیا پێلئوو فەرەکانسێن زێنئوو رامانێن خوە ژی، هوونێ کاربن د ژیانا خوە دا، دەرفەتئوو رەوشێن نوو بافرینن. لگۆر قانوونا کاشکرنئوو جەزبێ، رامانێن وە دکارن هەژهەژێن(رتاشێن) کو دشبن وان، وەربگرنئوو ڤەگوهەرینن راستیێن ژیانا وە.

تەندوریستی

تەندوریستی، د دەستپێکا ژیانا مرۆڤ دە پێشەکتنا وێ دبێ. د دەما کو دەڤەرەکا مە، برندار دبە،ئە م هەول ددن کو وێ باش بکن. دەما کو ژ دەڤەرکێ خووون د هەرکێ،ئە م پێشی دکن کو وێ خووونێ بدن سەکناندن. د سەردەما دەما سومەریان دە وێ مرۆڤێن کوئێ دی باشکرنێ بکن، وێ پێش بکەڤن. ب تایبەتی، وێ ڤێ یەکێئێ دی وەکە کارەکی بدنا بەرخوە. لێ دەم کو تێ سادسالە 6انئوو هود،ئێ دی وێ ب زانستی پێشکەتنا وێ ببە. تەندوریست، یێ کو رێگەزێن نێزیکاتیێ ب ناڤێ "سۆندا حیپۆکراتی" بوو، فیلۆزۆفێ سەردەمائا نتیکیئێ حیپۆکرات بوو. وی،ئە ڤ پێشخست. پشترە ژی،ئە ڤ وەکە تەمەنەکی گرنگ، د هەموو بەشێ تەندووریستیێ دەئێ ن کو هەتا رۆژا مەئا فرینا دە بجه بوویا.

ب فەلسەفیکی ژ، وێ زانیار ل سەر بسەکن ن. حەری زێدە کو نە بن 22 بەرهەمان رە نڤیساندیا باوێ هەنیفێ دینوەری، وێ ب تەیبەتی چەند بەرهەمێن وی تەنێ ل سەر دەرمانکرنئوو شفاکرنێ بن. وەکە وی،ئی بنی روشدئوو ئی مانێ خەزالی ژی چەند گۆتن ل سەر وێ گۆتنا. ب تایبەتی، ژ دووئا لیان ڤە ل سەر هاتیا سەکن.ئا لیێ پێشی باشکرنا لاشئوو ئا نکوو فزیکی یا.ئا لیێ دن ژی باشکرنا گیانیئوو ئا نکوو دەروونی یا. حەتا رۆژا مە ژی، کو دڤێ کوئە م گەنەتکێ ژی وەکە پێشکەتنەکا د تەمەنێ تەندووریستیئوو پێشکەتنا دەرمانکرنئوو باشکرنا وێ دە بێننا سەر زمان، پێشکەتنێن مازن بوونا. د رۆژا مە دە، ل سەر پرر نەخوەشیێن وەکە پێنجەشێرێ کو دهات گۆتن دەرمانێ وان توونا یائێ دی هن ب هن دەرمانێ وان تێ چێ کرن. یانی،ئێ دی ب وێ رە ژیانە مرۆڤ بئا وایەکی هێ باشتر ب تەندووریس ب رێ ڤە دچێ. چەند کو تندووریست پێش دکەڤە، هەر ووسا،ئێ دی مرۆڤ ژی ژ نەخوەشیێن خوە رە چارەیان دبینەئوو بێهتری ب باشیئێ دی دژی.

دەروونی

دەروونی،ئوو ئا نکوو ب ناڤێ کو تێ ناسکرن پسکۆلۆژی، وەکەئا لیەکی گرنگئێ مرۆڤ کو بو تەندووریستیا مرۆڤ ڤە تێ سەر زمانئا . د سادسالە 20ان دە، مرۆڤێن وەکە سگمۆند فرەود، ناڤێ وان ب پسکانالزئوو دانینا تەمەنێ وێ رە ناڤێ وان دەرکەت. لێ دیرۆکا وێ بەری وی ژی هەبوویا. ب تەیبەتی، گەلەک زانەیێن وەکە باوەێ حەنیفێ دینەوەری،ئی بن سینا،ئی بنی روشدئوو هود ژی ل سەر وێ سەکنینائوو ژیئا لیێ گیانیئوو ئا نکوو دەروونی ڤەئە و کرنا کو بێننا سەر زمان.

نەخوەشیێن کو وەکە خوەشیێن دەروونی نا، نەخوەشیێن دەپرەسیۆنێئوو هود هەنا. ب تەیبەتی، د سادسالە 20انئوو پێدە، دەروونی، وەکە بەشەک گرنگئا تەندوریست د ژیانە مرۆڤ دە بجه بوو. مرۆڤێن کو دەروونیا هنەکی خراب بوو، بەرێ د ناڤا کوردان دە ژ وان رە "دین" دهات گۆتن. ژ بەر ڤێ یەکێئوو گۆتنێن ب ڤی رەنگی، پشترە ژی، گەلەک مرۆڤان، ژ بۆ کوئە ڤ گۆتن ژ وان رە نەوێ گۆتن، پشترە کو پرسگرێکێن وان هەبوونا ژی، نە هشتن کو وەرە ل بەرچاڤ. ب وێ یەکێ، هەر پرسگرێکێنخ وە د ناڤا خوە دە دژیان. لێ د سادسالێە داویێ دە هن ب هن د ڤێ وارێ دە ژی پێشکەتنەکا گرنگ د تەمەنێ باشکرنئوو ئا نکوو ل سەر دەروونیێ سەکنین پێشکەت. مرۆڤێن وەکە سگموند فرەود، ئەرجه فرۆممئوو هود، چەند ژ وان دەروونڤانێن دەما مە نا کو گەلەک بەرهەم ژی نڤیساندنائوو ل شوون خوە هشتنا. حێ ژی، د گەلەک وارێن دەروونیێ دە نیقاش تێن مەشاندن کو وەررە هێ پێشخستن. جڤەتەکا کو هەمدەمئوو پێشکەتی، وێ هەرتمی پرسگرێکێن دەروونی پرر زێدە د ناڤ دە رووبدن. ژ بەر ڤێ یەکێ، وەکە پێویستیا پرر گرنگئێ دی لێ تێ نەرین.

د تەمەنێ جەرباندنێن دەروونی دە، ب مرۆڤان رە گەلەک ساوالێن وەکە مەیموون، سائوو ئا نکوو کوچکئوو هود ژی دهێن بکارهانین، ب تەیبەتی، ژ هەرئا لیێ ڤە دهێ خوەستن کو وەرە فاهم کرن. دەروونی نەخوەشیا ژیانە مرۆڤێن ژیانە دەما هەمدەمئا . ژ بەر کو د دەما هەمدەم دە پرسگرێکێن هزرکرنێ گەلەک ن. ژ بەر ڤێ یەکێ وەکە دەپرەسیۆن، سترەسسئوو هود، چەند ژ وان نەخوەشیێن کو دکارن ببنا تەمەنێ نەخوەشیێن فزیک ژی دافرن. حاتیا کفشکرن کو سترەسس دکارێ ببە تەمەنێ وێ کو خووون هەرێ سەر مەژی.

ستێرناسیئوو فزیک

ستێرناسی، وەکە بەشەکا گرنگ کو د دەما سومەریان دە ژی پێشکەتیا. د دەمێن بەرێ دەئوو ئا نکوو د دەما سوومەریان دە، ل ستێران دنەرینئوو رۆژئوو دەما خوە کفش دکرن.ئە ڤ کەڤنەشۆپی، هەتا رۆژا مە ژی، د ناڤا کوردان دە پرر مەزن هەبوونا خوە ددە دۆماندن. د دەما سوومەریان دە، دهات باوەر کرن کو "دنیا وەکە تەپسیەکێ راستئا ." دهات گۆتنکو ستێرئوو جیهانئوو ئا نکپ گێرڤەرک هەموو، بئا زمانان ڤە دالاقاندینا.ئە ڤ باوەری ژی، هێ ژی، د ناڤا کوردێن بۆتانێ دە مازن دژیا. دهات زانین. ستێر، وەکەئا موورنائوو ئا نکوو تشتان کو باختێ مرۆڤ ژی دهات کفشکرن ب وان، ب ڤی رەنگی دهات باوەر کرن. ژ بەر ڤێ یەکێ، "فال" پێشکەتنا. یانی، ب وان پێشارۆژا خوە دیتنئوو هود. د دەما مەدیا دە، رێملدان هەبوونا. رێملدار، مرۆڤێن کو لئا زمانانئوو ستێران دنەرینئوو دزانین کو وێ سبارۆژا مە چاوا بێ.

پشترەئە ڤ زانینێن ب ستێرزانیێ رە، وێ پێشبکەڤنئوو وێ فزیکێئوو زاگۆنێن وێ پێش بخن. مرۆڤێن وەکە جۆپەرنجوس، گاللەیئوو ئوو هود، وێ ژ وێ رەوشێ گاڤ باڤێژنئوو هنەکی ب پێش دە هەرنئوو فاهم بکن. ب وێ رە، وێ هەول بدن کو کا رەوشائا زمانا چاوا یا. پشترە د دۆمانا وان دە، مرۆڤێن وەکەئە نستەن، وێ وەرنئوو ب تەیبەتی، دەستوورێن فزیکی بئا وایەکی پرر مەزن بدنا کفشکرن. نڤیساندنا وان، وێ وەکە شۆرەشەکێ وەرە دیتن. د راستیێ دە ژی ووسا بوو. پشترە،ئە ڤ رەوش، وێ د سەدسالە مە دە، ببە تەمەنێ کو هەتا کو مرۆڤ ب کشتێن فەزەیێ هەرێ سەرهەیڤێئوو ل دونیێن دنئێ دەرڤی مە رێویتیێ ل وان بکە. ب ڤێ یەکێ رە،ئێ دی جهانە د دەرڤی مە، زانینا مە، د دەربارێ وێ دە مەزن بووئوو پێشکەت.ئی رۆ فیزیک، وەکە بەشەکا گرنگئا ئا لیێ پێشکەتنا مرۆڤاتیێ یا.

تەقینا مەزن، خوەخوەئا ڤابوونا گەردوونئوو تەۆریێن ستەپهەن حاوکنگ

زانستا مرۆڤان، گهیشتیەئا ستەکە وسا کو بکارە شرۆڤەیێن گرینگ لسەر گەردوونێ بکە. گەردوونا دەرڤەیی خەیالان، تەرکیئوو بێسینۆر. ستێرکێن بێهەژمار یێن کو هوون لئە سمانێ دبینن، تەنێ 3 هەزار ژ 300 ملیار ستێرکێن کەهکەشانا کادزێ نە. د گەردوونێ دا دەردۆرا 100 ملیار کەهکەشان هەنە. مرۆڤاهی تمۆتم ژخوە پرس کریە کو: گەلۆئە ڤ گەردوون ژ بەرێ ڤا ژی وها بویە، یان ژی هەر تشت ژ جهەکێئوو ژ نشکاڤا چێبویە. تێدەرخستنئوو کەشفا ڤێ یەکێ کو گەردوون ب دەرباسبوونا دەمێ را بەرفرەه دبە، د دەستپێکا سەدسالا دەرباسبویی دا، بوو سەدەما متالان. لگۆر کەشفا فیزیکناسان، دڤیا کو گەردوون د دەما بەرێ دائوو ژ مەزناهیەکە پر بچووک ڤا، ژدایک بووبا. مژارا کو بەهسا دەستپێکا گەردوونئوو سۆسرەتبوونا مەزناهیئوو چاوانیائا ڤابوونا وێ دکر، مرۆڤان خستە فکارێن هوورئوو کوور، کو گەلۆ دەستپێکا گەردوونێ چاوا بویە.ئا نها پشتی گەلەک لێکۆلینئوو فکارێن کوور،ئە م گهیشتنە بەرسڤەک کو تەقینا مەزن ژێ را تێ گۆتن.

تەقینا مەزن، چی یە؟

ل،گۆر تەۆریا تەقینا مەزنێ، گەردوون ژ تەقینا رووخار یان هەجمەکە پر بچووک کو مەزناهیا وێ ژ کونێن سەر پۆستێن مرۆڤ ژی بچووکترە، ب گەرماهیئوو بارستەیەکە پر پر مەزن، دەستپێ بویە. لگۆر ڤێ تەۆریێ، پێکهاتنئوو چێبوونا فەزایێ، دشبە پفکرنئوو مەزنکرنا رووبارا پفلدانکەکێئوو ماددە ژی د ناڤئوو رووبارا دەرڤەیی فەزایا کو بەرەبەرە ڤەدبەئوو بەرفرەهتر دبە نە، وەک زەررەیێن تۆزێ کو ل سەر رووبارا پفلدانکێ نە،ئە ڤ تەقین نە وەک تەقینا فەزایەکە ڤالا یە بەلکە فەزا ژی تەڤی ڤێ تەقینێ ژدایک بویەئوو د دەما بەرفرەبوونئوو ڤەبوونێ دا ژی، ماددەیا هان ب خوە را ڤەدگوهەزینە. ل گۆر باوەریا فیزیکزانان، دەم ژی ب بگ بانگێ را، دەستپێ بویە. پرانیا زانیاران، تەۆریا تەقینا مەزنێ، پەژرینە. شرۆڤەئوو میناکێن زانستی، پر پر زەلالئوو ئە شکەرە بوون، لۆما ژی د سالا 1951ان،ئۆ فیسا دێرا کاتۆلیکان ژی راگهاند کو تەۆریا تەقینا مەزنێ، ل دژی ئینجیلێ نینە. حەتا دەسپێکا سەدسالا 19ان، خەلک وسا دزانین کو گەردوون، نەگوهەربارئوو سابتئە . د سالا 1915ان دا دەما کو تەۆریا نسبیائە نستەن، بەهسا پێکهاتەئوو چاوبوونا فەزا، دەمئوو جازبەیێ کر، هنگی دبێتیا هالەتێن دن ژی، دەرکەت هۆلێ. ب پێشکێشبوونا تەۆریا نسبیەتێ،ئی دی فەزا دکاری بەرفرەه ببە یان ژی وەرە سەر هەڤ. د سالا 1917ان دا، ستێرناسەک ب ناڤێ وللەم دە ستتەر، تەۆریا نسبیەتێ،ئە ساس گرتئوو نیشان دا کو گەردوون دکارە بەرفرەه ببە. د سالا 1922ان دا ژی ماتەماتیکناسەک ب ناڤێ ئالەکساندەر فرەدمانن، ژ ریێن پر هێسانتر، کاری بگهیژە هەمانئە نجامێ.ئە نجاما کو گەۆرگەس لەماترەێ فەلەکناس، د سالا 1927ان گهیشتە وێ ژی، وەک یا بەرێ بوو.ئە ڤ پێنگاڤ، دەربارێ پەژراندنا دیتنا گەردوونا نەگوهەربار دا، وەک گوهەرتنەکە مەزن دهاتە دیتن. ب باوەریا گەۆرگەس لەماترە،ئە گەرئە م ڤەگەرنە دەما رابردویا گەردوونێ، دڤێ ماددەیا گەردوونێ د مەزناهیەکە پر بچووک دا، بەرهەڤی سەر هەڤ بووبەئوو تێ دا تەقینەک قەومیبە. حەرچەندئە ڤ دبێتیئوو ئی هتیمال، هالەتەکە سۆسرەت ژ گەردوونێ رادخستە بەر چاڤان، لێ لگۆر ڤەنێرینئوو لێکۆلینێن دەما کوئە م تێدا نە، نبوو. سەدەمێن کوئە م دبێژن، بگ بانگ، قەومیە، چ نە؟ئە نجامێن 3 لێکۆلینێن کو د سەدسالا دەرباسبویی ژئا لیێ ستێرناسان ڤا هاتنە گۆتن، بوو سەدەما ڤێ یەکێ کوئە م مسۆگەر ببن کو گەردوون ب بگ بانگێ دەسپێبویە. یا یەکەمئە ڤئە کو گەردوون، ب دەرباسبوونا دەمێ را، بەرفرەه دبە،ئە ڤ ژی تێ ڤێ واتەیێ کو فەزایا ناڤبەرا کەهکەشانان، تمۆتم مەزنئوو مەزنتر دبە(ژ دەسپێکێ هەیا نهائوو ڤرها ژی). بەرفرەهبوونا گەردوونێ ژی بوو سەدەم کوئە م قەبوول بکن کو بەریا بەرفرەهبوونێ، هەر تشت د دەرەکێ دا ل جەم هەڤ بوویە. یا دودا ژیئە ڤئە کو، تەۆریا بگ بانگێ، دکارە زێدەبوونئوو بەلاڤبوونا حەلومئوو دۆتروم(یزۆتۆپا حیدرۆگەنێ) د گەردوونێ دا، پر باش شرۆڤە بکە. گەرماهی، چگالی(بارستە)ئوو دیاسپۆرا بەرفرەهبار یا گەردوونا دەسپێکێ، ژبۆ بەرهەمهاتنا پر زێدە یا دەندکێن کوئا نهائە م دبینن، رەوشئوو هالەتەکە زەف باش بویە. سەدەما سسیان ژیئە وئە کوئە ستێرناسان، کارینە تیرێژێن(شەوقڤەدان یان تابشێن) باجکگرۆوند’ا گەردوونێئوو تیرێژێن پشتی تەقینا دەسپێکێ یێن هەرئا لیێن گەردوونێ، ببیننئوو رەسەد بکن. تیرێژێن(تابشێن) باجکگرۆوند’ا گەردوونێ یان ژی شەوقڤەدانا (تابشێن) باجکگرۆوند’ا گەردوونێ، سەدەما مسۆگەر یا پەژراندنا دەسپێکا گەردوونێ ب قەومینا تەقینەکێ ڤا یە. ستەپهەن حاوکنگ، دەربارێ ڤێ یەکێ دا دبێژە:ئە ڤ کەشفا نووازە، کەشفا سەدسالێ یە.

بەرفرەهبوونا گەردوونێ

د هەمان دەما کو تەۆریا بەرفرەهبوونا گەردوونێ، هاتە راگهاندن.ئە ستێرناسەک ب ناڤێ ڤەستۆ سلپهەر، دا زانین کو هەژمارا کەهکەشانێن کو ژ مە دوور دبن، پر زێدەترئە ژ یێن کو نێزیکێ مە دبن. فەلەکناسان، دکارن ژ وەرگرتنا رۆناهیا کو ژ کەهکەشانەکێ دفوورە، تێدەرخن کائە و ژ مە دوور دبە یان نێزیک.ئە گەر تێیفا(سپەجتروم) رۆناهیا کەهکەشانەک بەر بئا لیێ درێژاهیا پێلێن کورتر، ڤەگوهەزە، ڤەگوهەستنا بەر ب شین، هنگی کەهکەشان نێزیکی مە دبە، میناکا پر بناڤۆدەنگ ژبۆ ڤێ مژارێ ژی گوهەرتنا درێژاهیا پێلا دەنگێئا مبوولانسەکە کو نێزیکی مە دبە.ئە گەر سپەجتروم رۆناهیا کەهکەشانەک بەر ب درێژاهیا پێلێن بلندتر، ڤەگوهەزە، ڤەگوهەستنا بەر ب سۆر، هنگی خویا یە کو کەهکەشان ڤایە ژ مە دوور دبە، هەر وەکی زێدەبوونا درێژاهیا پێلا دەنگێئا مبوولانسەک کو ڤایە ژ مە دوور دبە. مەزناهیا ڤەگوهەستنا بەر ب سۆر یان شین، گرێدایی لەزا دووربوون یان نێزیکبوونا کەهکەشانێ یە. لۆما ژی ڤەستۆ سلپهەر، دیت کو پرانیا کەهکەشانان خوەدی ڤەگوهەستنا بەر ب سۆر ن، نەک بەر ب شین. د سالا 1929ان دائە دون حوببلە، کەشف کر کو کەهکەشانێن کو پر ژ مە دوورتر ن، لەزا دووربوونا وان ژ مە ژی، زێدەترەئوو لەزا هان ژی گرێدایی مەسافەیا وان ژ مە یە. ب گۆتنەکە دن، کەهکەشانێن کو فاسلەیا وان ژ مە دوورتر ن، خوەدی ڤەگوهەستنا بەر ب سۆرا مەزنتر ن ژی. مەسافەیا کەهکەشانێن پر ژ مە دوور، د مەزناهیا ملیۆنئوو ملیار سالا رۆناهیێ یەئوو ئە ڤ ژی تێ ڤێ واتەیێ کوئە م ڤایە ل رابردویەکە ب مەزناهیا ملیۆنئوو ملیار سالان رۆناهیێ، مێزە دکن. د دەما رێویتیا رۆناهیا کەهکەشانان بەر ب مە، سپەجتروما رۆناهیا وان ژ درێژاهیا پێلێن کورتر، بەر ب یێن بلندتر، ڤەگوهەستنا بەر ب سۆر، ڤەدگوهەزە.ئە ڤ ڤەگوهەستنا بەر ب سۆر، ژبەر فرەهبوون یان ڤەبوونا پێکهاتەیا فەزایێ یە.ئە گەر درێژاهیا پێلێ، 2 جاران مەزنتر ببە، هنگی دڤێ گەردوون ب زەریبەیا دودان، بەرفرەه ببە. کەشفا حابەلێئە ڤ بوو کو دگۆت: سەبەبا بەرفرەهبوونێ، گرێدایی مەسافەیا کو رۆناهی پیڤیایە یەئوو ڤەدگەرە سەر وێ یەکێ، کائە م چقاسی ل دەما دەرباسبویی نهێرینە.ئە ڤ ژی تێ ڤێ واتەیێ کوئە م هەر چقاسی د دەمێ دا، ڤەدگەرنە پاشئوو پاشداتر، هنگی گەردوون، بچووکئوو بچووکترئە .ئە گەرئە م رابردویا گەردوونا بەرفرەهبار، ڤەکۆلنئوو لێ هوور ببن،ئە مێ ببینن کو مەسافەیا ناڤبەرا کەهکەشانان، بەرەبەرە کێمترئوو بارستەیا گەردوونێ، بەرەبەرە زێدەتر دبە.ئە ڤ پرۆسەس هەتا دەرەکێ ددۆمە کو گش ماددەیا گەردوونێ د رووخار یان هەجمەکە پر پر بچووک دا، تێ سەر هەڤئوو بەرهەڤی سەر هەڤ دبە کوئە نجاما وێ پرۆسەسێ بارستەیەکە زەڤ زەف مەزن ژبۆ گەردوونا دەسپێکێ د دەما قەومینا بگ بانگێ یە کو مەزناهیا وێ نایە فەهمکرنێ. ب پارڤەکرنا مەسافەیا کەهکەشانێ ل سەر لەزا وێ یا خوەروو،ئە مێ کاربن درێژاهیا تەمەنا گەردوونێ، تەخمین بکن. ب ڤێ یەکێئە مێ کاربن تەخمین بکن، کا د چ دەمەکێ دا، مەسافەیا مە ژ کەهکەشانێن دن، سفر بویە. موهاسەبەیێن زانیارئوو فەلەکناسان نیشان ددە کو بگ بانگ، دەردۆرا 10 هەتا 15 ملیار سالان بەریا نها یانێ 3 جاران زێدەتر ژ تەمەنائە ردێ، قەومیە. ژبۆئی سباتکرنا تەخمینا هان، دڤێئە م ل پەی کەڤنترین جسما گەردوونێ ببن چمکو دڤێ تەمەنا وێ دەردۆرا 10 هەتا 15 ملیار سالان بە، نەک زێدەتر. مەتۆدا دن ژی لێکۆلینا کریارێن رادۆاجتڤە یا یزۆتۆپێن ئورانومێ یە.ئە م زانن کو تەمەنا کەڤنترینئی زۆتۆپێن پێکهاتی ژ کریارێن دەندکی یا ستێرکێن نووئوو تەرکی، 10 ملیار سالان ن. تەمەنێن کو هەساڤ کرنە، تام لگۆر تەخمینێن مە نە.

حەبوونا زێدە ژ حەلومئوو دۆتروم، ل گەردوونێ

ژبەر کو د دەسپێکا گەردوونێ دا دەرەجەیا گەرماهیێ پر زێدە بویە،ئە ڤ یەک دکارە سەدەمەک باش بە ژبۆ کو حەلومئوو دۆتروم بەریا پێکهاتنا هەر ستێرکەک، پێکهاتنە.ئە ڤئە لەمەنت د بهەڤزەلقینا دەندکی(نوجلەار فوسۆن) دا، بەرهەم تێن. ب بهەڤزەلقینا پرۆتۆنەکئوو نۆترۆنەک، ەلەمەنتا دۆتروم یان هەمان حیدرۆگەنا گران، بەرهەم تێ.ئە ڤ پرۆسەس، تەنێ د دەرەجەیێن گەرماهیێن پر زێدە وەک یا گەرماهیا دەندکێن ستێرکان دا دکارە پێکوەرە. د سالا 1946ان دا گەۆرگە گامۆو، شاگرتا فرەدمان، پێشنیار کر کو فوسۆن’ا دەندکی، دڤە د گەردوونا دەسپێکێ دا دەما کو گەرماهی پر پر زێدە بووبە، قەومی بە. ناڤێ ڤێ پرۆسەسێ ژی سەنتەزا دەندکی یە کو دبە سەدەما بەرهەمهاتنا حەلومئوو دۆتروم(هەر وسا هنەک لتهومئوو بەریللوم) ژ بەهرا داگرتی ژ گەلەک پرۆتۆنئوو نۆترۆنێن ب-ەنەرژی گەردوونا دەسپێکێ. د دەسپێکا 1960ان دا، سپەجتروما ستێرکێن خوەجه، نیشان دا کو حەلوم، ژ سەدی 20 هەتا 30ێ بارستەیا ستێرکان، پێکتینە. بارستەیا مایی ژی، پرانی ژ حیدرۆگەنێ پێکتێ. تەنێ 2 ژێدەر د گەردوونێ دا دکارن حەلومێ بەرهەم بینن کو یەک ژێ ستێرکێن لئە سمانێئوو یا دن ژی بۆمبەیێنئە تۆمی نە. د هەر 2 ژێدەران ژی ب ریا فوسۆنا دەندکیئوو بهەڤزەلقینا دەندکێن(کاکلێن) حیدرۆگەنان،ئە لەمەنتا هەلومێ بەرهەم تینن کو گەرماهیەکە زەف زێدە ژێ بەرهەم تێ. باوەریا ستێرکناسانئە وئە کوئە گەر گش حەلوما هەیی ل گەردوونێ، ب دەستێ ستێرکان بەرهەم هاتبە، هنگی دڤێ رۆناهیائە سمانێ ژ یائا نها زێدەتر بە. لۆما ژی دڤێ حەلوما هەیی، بەریا ستێرکان بەرهەم هاتبە. چقاسبوونائۆ خیگەنا هەیی د ستێرکان، مەزناهیا سەنتەزا دەندکیا ستێرکێ نیشان ددە، چمکو ستێرکان ب ریا فوسۆن دەندکی یا حیدرۆگەنێ،ئە لەمەنتێن گرانتر وەکئۆ خیگەن، نترۆگەن، جاربۆنئوو حەلومێ بەرهەم تینن.ئە گەر هەروەکئۆ خیگەنێ، گش حەلوما هەیی ل گەردوونێ، ب دەستێ ستێرکان بەرهەم هاتبە، هنگی نابە کوئە م د کەهکەشانێن کوئۆ خیگەن تێ دا تنە نە دا، پەی هەبوونا حەلومێ بگەرن، چمکو کەهکەشانان بەریا بەرهەمهاتنائە لەمەنتێن گران یێن ناڤا ستێرکان، پێکهاتنە. ژبۆ پێکهاتنا کەهکەشانەک، پێویستی ب ژسەدی 24 حەلومێ هەیە کوئە ڤ یەک ژی راستبوون یان هەبوونا تەۆریا سەنتەزا دەندکیا بگ بانگێ،ئە رێ دکە.ئە ڤ ژی تێ واتەیا کو دڤێ د گەردوونا دەسپێکێ دا، حەلوم بەرهەم هاتبە.ئە نجامێن کو هەتا نها هاتنە دیتن، نیشان ددن کو د گەردوونا دەسپێکێ دا بەشەک ژ چار بەشا بارستەیا گەردوونێ ب ریا سەنتەزا دەندکی ڤا ڤەگوهەرینە حەلومێ. شاهدا دن ژبۆئە رێکرنا سەنتەزا دەندکی د گەردوونا دەسپێکێ، دۆترومئە . بەرەڤاژی حەلوم،ئە لەمەنتا دۆتروم تو جاری د ناڤەندا ستێرکان دا، بەرهەم نەهاتیە. دۆتروما بەرهەمهاتی د ستێرکان د گەرماهیا پر زێدەئوو پەستۆیا زەف زێدە، د جیدا یان ژهەڤ بەلا دبە – د گەرماهیا زێدەتر ژ ملیۆنەک دەرەجەیا کەلڤنێ، دۆترومەکئوو نۆترۆنەک، تەجزیە دبن – یان ژی ڤەدگوهەرە حەلومێ. ستێرکناسان د دەسپێکا 1970ان دا، تێدەرخستن کو سەدەمەکە نەخویا د گەردوونائا نها، بویە سەبەبا بەرهەمهاتنا دۆترومێ. لێکۆلینێن کو د سالا 1973ان، ل سەر تەیفا جەزبی(ئابسۆربتۆن سپەجتروم) یا ستێرکێن نێزیک دا هاتیە کرن، نیشان دان کو د ماددەیا کو د مەسافەیا ناڤبەرا ستێرکان دا هەیە، تێدا پر کێم دۆتروم هەیە. ژبەر کو ستێرکان، نکارن دۆترومێ بەرهەم بینن، لۆما ژی دۆتروما هەیی دڤێ د دەسپێکا پێکهاتنئوو چێبوونا کەهکەشانان یان بەریا وێ ژی، بەرهەم هاتبن. حەرچەند د گەردوونا دەسپێکێ دا، گەرماهی زەف زەف زێدە بویە، لێ ژبەر بەرفرەهبوون یان ڤەبوونا(ەخپانسۆن) گەردوونێ، چگالیئوو پەستۆ، پر ب لەز داکەتیەئوو د دەما هان دا ژی دۆتروم، فرسەتەک ژبۆ تەجزیەیێ پەیدا نەکریە. مەزناهیا هەبوونا حەلومئوو دۆتروما هەیی د گەردوونێ دا، نیشانەکە دن ژ دەسپێکەک ب گەرماهیا زێدە، ژبۆ گەردوونێ یەئوو ئە ڤ تەقینا مەزن ^{گرێدانائا رشیڤێ 2015-09-30 ل سەر وایباجک ماجهنە} ژی تام لگۆر مۆدەلا بگ بانگێ یە.

رۆناهی یان شەوقڤەدانا کو ژ بەکگراندا گەردوونێ بەر ب مە تێ

سەدەما سسیانئوو یا داوی ژبۆ مۆدەلا بگ بانگێ، رۆناهیا کو ژ بەکگراندا گەردوونێ بەر ب مە تێ یە. د سالا 1948ان دا گامۆو، پێشبینی کر، رۆناهیا کو ژ سەنتەزا دەندکێن گەردوونا دەسپێکێ بەرهەمهاتنە، هێ ژی دکارە وەرە دیتنئوو ئە شکەرەکرنێ.ئە و، گەرماهیا پێویست ژبۆ پێکهاتنا حەلوم د گەردوونا دەسپێکێ دا، هەساب کرئوو لگۆر وێ، گەرماهیێ رۆناهیێن بەرمایی ژ وێ پرۆسەسێ یا د گەردوونائی رۆ دا، 5 دەرەجەیا کەلڤنێ تەخمین کر. پرانیا فیزیکزانانئوو گامۆو بخوە ژی، دزانن کوئە ڤ گەرماهی ژبۆ شۆپاندنێ پر پر کێمئوو لاوازئە . د سالا 1964ان دا 2ئە ستێرناسێن رادیۆیی ب ناڤێن ئارنۆ پەنزاسئوو رابەرت ولسۆن، هەول ددان سیگنالێن نەباشئوو مزاهم یێن بەکگراندێ ژ سیگنالێن وەرگرتی یێنئا نتەنا رادیۆییا خوە، ژێببن.ئە و وسا دزانین کو سەدەما وان نۆیزێن بەکگراندێ، زیرچا کەڤۆکانئە کو دئا نتەنا رادیۆیا وان دا هێلوون چێکرنەئوو ئە وێ ب پاقژکرنا وان کاربن وان نۆیزانا ژێببن لێ سالەک شووندا ژی،ئە و نۆیز دهاتن وەرگرتنئوو ئە و نەدکارین وان ژێببن.ئە و تێدەرخستن کو وان نۆیزانا د هەمووئا لیان دا ب شێوەیەکە وەکهەڤ تێن وەرگرتن – چئا نتەنا رادیۆییا وان بەر ب رۆژێ بووبە، چ بەر بئا لیێ ناڤەندا کەهکەشانێ یان بەر بئا لیێ جهێن ڤالا یێنئە سمانێ، تەنزیم بووبن –ئە ڤ یەک ژی نیشان ددا کو ژێدەرا سیگنالێن هان، ژ پشت کەهکەشانێ یە، چمکوئە گەر وسا نەبیا، وەرگرتنا وەکهەڤ د هەمووئا لیێنئە سمانێ، نە مومکن بوو. حەڤگرتنئوو یەکبوونا پر بهێز یا ڤان سیگنالان، نیشان ددا کو ژێدەرا وان سیگنالان، پر پر ژ مە دوورئە یان ب گۆتنەکە دن، د دەسپێکا تەمەنا گەردوونێ، قەومیە. ژێدەرا ڤان سیگنالان، دڤێ پر بهێز بن کوئە مئا نها ژی دکارن وانئە شکەرە بکن. د داویێ دا، فیزیکزانان تێدەرخستن کو ژێدەرا رۆناهیێ، ژ تەقینا دەسپێکێ یا گەردوونێ یە – تام وەک پێشبینیا گامۆو – لێئە وێ چاوا کاربن دلنیا ببن کو کەشفا پەنزاسئوو ولسۆن، هەمان رۆناهیا بەکگراندا گەردوونێ یە؟ئە گەر ژێدەرا رۆناهیا هان ژ بگ بانگێ بووبە، هنگی دڤێ تام لگۆر تەیفا(سپەجتروم) جسمەک بناڤکری کو جسما رەش ژێ را تێ گۆتن، تەڤبگەرە. جسما رەش، جسمەک وسا یە کو گش رۆناهیا کو وەردگرە، د ناڤ خوە دا خوەیی دکە(جەزب دکە). لگۆر مۆدەلا بگ بانگ، گەردوونا دەسپێکێ گولۆکەک گڤاشتی ژ زەررەئوو رۆناهیێ بویەئوو گەرماهیا وێ پر زێدە بویە. د رەوشئوو موهیتەکە وسا دا، زەررە تمۆتم ل رۆناهیێ، کەتیە، وێ جەزب کریەئوو جاردن وێ زڤراندیە(راداتۆن). رۆناهی د رەوشەکە وها دا، خوەدیێ تەیفا جسما رەشئە ئوو ئە ڤ تایبەتمەندیا رۆناهی د مەسافەیا رێویتیا خوە د فەزایا بەرفرەهبار(ەخپانسۆن) دا، نەگوهەر مایە. د تەیفا جسما رەش دا هەر درێژاهیا پێل، خوەدیێ شددەتەکە تایبەتئە .ئە ڤ شددەت د درێژاهیێن جیاواز دا تەنێ گرێدایی گەرماهیا جسمێ یەئوو هەو. لۆما ژی ستێرکناسان ب پیڤاندنا شیددەتا رۆناهی د درێژاهیا پێلێن جیاواز دا دکارن بگهیژنئە نجاما کو تێدا بەهسا وەکهەڤیا ڤێ رۆناهیێئوو رۆناهیا جسما رەش دبە. د 1970ان گرووپێن جهێ، شددەتا رۆناهیێ د پێلێن ماجرۆواڤەئوو İنفرارەد، پیڤاندن. گشئە نجامان، وەکهەڤیا رۆناهیا بەکگراندا گەردوونئوو جسما رەش،ئە رێ کرنئوو راگهاندن کو گەرماهیا وێ، 3 دەرەجەیا کەلڤینێ یە. د 1991ان دا رەسەدخانەیا جئۆبئە، پیڤاندنەکە مسۆگەر ژ رۆناهیا بەکگراندا گەردوونێئە نجامدائوو ئە نجامەکە پرئە جێب دەرکەتە هۆلێ.ئە نجاما 43 رەسەدان، تام لگۆر تەیفا جسما رەش بوو.ئە ڤ زانیاری هققاس دشبیا تەیفا جسما رەش کو تابلە’ا تەیفا جسما رەش، د پشت وان دا ڤەشارتی دما.ئە ڤ یەک ژی میناکا داوی ژ وەکهەڤبوونا فیزیکا تەۆریکئوو ئە نجاما تەستێن پراتیک یا فەلەکناسان بوو. لگۆر پیڤاندنا سەتەلایتا جئۆبئەێ، گەرماهیا رۆناهیا بەکگراندا گەردوونێ دڤێ 2،726+-0،010 بە.ئە ڤ ژمارە ژی، ژ ژمارەیائە سلیا رۆناهیێ، زەڤ کێمترەئوو سەدەما ڤێ یەکێ ژی بەرفرەهبوون یان ڤەبوونا گەردوونێ یە – گەردوونا کو تمۆتم بەرفرەهتر دبە، درێژاهیا پێلا رۆناهیێ بلندتر دکەئوو ئە نەرژیا پێلێ، دادخینە –ئە ڤ پێل ب قاسی تەمەنا گەردوونێ د رێ دا بویە هەتا بگهیژە مە. نهائی دی ستێرکناسان دزانن کو گەردوونا بەرفرەهبار، درێژاهیا پێلا رۆناهیا بەکگراندا گەردوونێ ب زەریبەیا 1000، رادکە. شەوقڤەدانا پشتی بگ بانگێ، د دەمەک دا قەومیە کو تەمەنا گەردوونێ، تەنێ 500،000 سال بویە لۆما ژی شەوقڤەدانا بەکگراندا گەردوونێ، کەڤنترین رەسەدە کو هەتا نها هاتیە کرن. راستی ژیئە وئە کوئە م قەومینێن بگ بانگێ، دبینن.

ئەنجام

د سەدسالا بیستان دا،ئە م شاهدێ پێشکەتنەکە مەزن د وارێ ناسینا گەردوونێ بوون. مە د دەمێن پر نێز دا وسا دزانی کو گەردوون نەگوهەرئە . کەهکەشانێن پر ژ مە دوور کو رۆژبرۆژ ژی، ژ مە دوورتر دبن ژی، ب مە دان زانین کو گەردوون ڤایە بەرفرەهتر دبە. ب رێڤیتیا بەر ب رابردویا ڤێ گەردوونا بەرفرەهبار،ئە مێ بگهیژنە گەردوونا دەسپێکێ کو زەڤ زەف گڤشیئوو گەرمئە . مە د نیڤەکا سەدسالا بیستان دا تێدەرخست کو رەاجتۆنێن دەندکی کو د گەردوونا دەسپێکێ قەومینە، نیشانەیا زێدەبوونا حەلومئوو دۆتروم، نیسبەت بئە لەمەنتێن دنئە . ب پێشدەترچونێ،ئە م کارین، شەوقڤەدانا پشتی بگ بانگێ کو ملیار سالان بەریا نها قەومینە،ئە شکەرە بکن. د داویێ دا ژی،ئە ڤ گەردوونا کو ب بگ بانگێ دەسپێ بویە، مومکنە کو وەک کەشفێن دن، نەگوهەر بمینە. حەرچەند کو بگ بانگ، خەیالا مرۆڤان ژ گەردوونێ یە. لێ نها فیزیکزانێن زەررەیان د هەولا پێشنیارکرنا تەۆریەکە دن لسەر دیرۆکئوو تاریخا گەردوونێ د چەند ترلیۆنیۆما سانیەیێ، پشتی بگ بانگێ نە.ئە و دکارن تەۆریێن خوە ب ریا لەزدەرێن (اججەلەراتۆر) زەررەیان، تەست بکنئوو قەومینان (یێن بئە نەرژیێن مەزن ژی) وەک یا گەردوونا دەسپێکێ ژی، سیموولێیت بکن. ژبۆ فەهمکرنا ڤێ یەکێ کو گەردوون چاوا دەسپێ بویە، دڤێ لگۆر تەۆریا نسبیەتا گیشتی(ژبەر جازبەیا پر پر مەزن یا گەردوونا دەسپێکێ)ئوو مەکانیکا کووانتۆمێ (ژبەر چگالیئوو گڤشینا گەردوونا دەسپێکێ) بە. حەدەفا فیزیکا نها، پێشڤەبرنا تەۆریا کووانتۆما جازبەیێ یەئوو دڤێ مە بگهینە دەرەک وسا کوئە م قەومینێن دەما پەیدابوون،ئا ڤابوونئوو چێبوونا گەردوونێ، فەهم بکن.

وەرزا

وەرزا،ئوو ئا نکوو ب ناڤێ وێ یێ دین ماتاماتیک، پێشکەتنا وێ، کو مرۆڤ لێ دنەرێ، دڤێ کوئە م هەرنا تا دەما سوومەریان، ب تەیبەتی، د تەمەنێ شەکلئوو ئا نکووئا وایان دە، خیزکرن کرنا. ل سەر سێکۆشائوو ئا نکوو چارکۆشایان دە د راستکرنا وێ دە د راستکرنێ دە بوونا خوەدیێئا فرینەر. لێ پشترە، وێ ب ناڤکرنا وان خیزئوو ئا فراندنان وێ ببە. مناق، هژمارتنا هژماران، گاۆماترئوو هود وێ ببە. ب تەیبەتی،ئێ دی پشترە رەنگێ گاۆماتریێ پێشدکەڤە. مناق، گاۆماتریائۆ کلیدئوو ئا نکووئۆ کلیدا داهووریئوو هود پێش دکەڤە. ل ماسۆپۆتامیا، پێشکەتنا ماتاماتکێ، وەکەئا لیەکی زانستیئێ پرر گرنگ کو پێش دکەڤە یا. مناق، هاسباندنا ب ستێران ل د دەما ماسۆپۆتامیا دە پێش دکەڤە. پشترە ژی، د دەما فەلسەفە دە د دەمائا نتکی دە وێ ب فەلسەفە رە پێش بکەڤە. زانەیێن وەکە مەلایێ جزیریئوو هود ل سەر 'جەبر' سەکنی نا.ئە ڤ ب گۆتنی ژی پرر تێ گۆتنئوو ل سەر تێ سەکن ن.

زانەیێن وەکە دینەوەری، ئیبن سینا، Iبن روشد، ئۆمەر خەیامئوو هود، وێ ل سەر بسەکن دهزرێن خوە دە. پشترە ژی، ب استرۆنۆمیێ رە پێش دکەڤە. زانەیێن کو ب کفشکرنائا سمانان رە بئە رک ن وێ پرر ل سەر ماتاماتکێ بسەکن ن. دەسجارتەس وێ ل سەر وێ بسەکنێئوو 'کارتەزیانی' وێ ب وی رە وەرە ب ناڤ کرن. گاللەۆ گاللە، کۆپەرنک، برونۆئوو هود، وێ د هزرێن خوە جه ژ ماتاماتکێ رە ڤاقاتێنن.ئا رستۆتەلەس، ب دەما خوە رە ل سەر سەکنیا. گاللای وێ هنەکی دینئا رستۆئوو تەۆریا وی پێش ڤە ببە. پشترە وێ د سادسالە 20ان دە زانەیێن وەکەئە نستەن، وێ ماتاماتکێ وەکە رێبازەکێ د گەلەک بەشێن زانستیێ دە وەکە تەمەن بجه بکن کو ل سەر وێ رە لێکۆلین وەرە کرن. ژئا لیێ تەۆریکی ڤە ل هژماران، گافئوو گەۆمەتریێ نەرنئوو ب وێ رە تێگهشتن هاتیائا فراندن. مناق، کەپلەر، وەکە فیلۆسۆفەکی ل سەر تەڤهگەریێن گێرڤەرکان سەکنیائوو ب وێ رە کریا کو ب هژمارتنێ رە پێش بخە. ناوتۆن وێ پرەنسبێن ماتاماتکا هەمدەم ب نڤیسکی بێنە سەر زمان. ب وێ رە، هەتا رۆژا مە، وێ گەلەک زانیارئوو زانست ل سەر ماتاماتکێ بسەکنئوو هەر رۆژ، رۆژ ب رۆژئا لیێن وێئێ ن دنئێ ن نوو کفش دکن.

مەزۆپۆتامیا، ل وێ، ماتاماتیک پرر پێشکەتیا. مناق، رێملدارێن مەدی، بئا ستۆرۆمیێ پرر مژوول بوون. ب وێ رە ژی، کارێ هژمارتنێئوو هود پرر پێشخستن. تهالەس، ب سالان د ناڤا وان دە ل مەدیا دمەنە. تێ گۆتن کو تهالەس بخوە ژی ماتاماتیک ژ وان پرر باش فێربوویا.

سیمیائوو سیمیاگەری

سیمیا، وەکە بەشەکا زانستی کو هەیینئوو ئا وایێ کو لێدکۆلێ یا. بەری ژیانێ، ژ بۆ باهسە تشتا بکنئوو وان بێننا سەر زمان هزرێن ب رەنگێ کو تێ گۆتن کو وەکەئا ڤ،ئا گر، هەوائا خ هاتیا سەر زمان. حاتیا باوەر کرن کو هەرتشت ژ وێ دافرێ. سومەریان باوەر دکر کو "مرۆڤ ژئا خێ یا". ب وێ رە، پشترە ژی، د دەمێن فەلسەفە پێشکەت، هێدی هزرێن کو ل سەر وێ تەمەنێ ژی لێ بکۆلن پێشکەت. مناق، دەمۆکریتۆس، تێ گۆتن کو پێشی هزرا "اتۆم"ێئا ڤێتیا ل هۆلێ وەکە تەمەنێ وان ژی.ئە ڤ، وێئێ دی بێ تەمەنێ پێشکەتنئوو هزرکرنێن دن ژی. پشترە،ئە ڤ وێ بێ تەمەنێ هزراندن ب فلۆسۆفان رە. پشترە ژی وێ بێ تەمەنێ لێکۆلینێ ژی. د سەردەما ناڤین دە، ب ناڤی "سیمیا" هاتیا سەر زمان.

ب وێ رە فەلسەفە، هەرتمی هاتیا نقاش کرن. مناق، هاتیا نقاش کرن کو "ژیانێ، ژ کیژان نووقتایێ دەستپێ کریا.ئە ڤ پرسەکا کو هاتیا سەر زمان. حزرا، کو هەموو "ژیایێ ژ نووقتایەکێ دەستپێکریا"، وێ پشترە ژی، وەرە پێشخستن. د تەمەنێ فاهمکرنێ دە، وێ پشترە کیمیا پێش بکەڤە. مناق،ئێ دی وەکە بەشێن وێئێ ن دن ژی،ئێ ن کو وێ پێش بکەڤن هەنا. سیمیا فزیکێ، سیمیا بۆلۆژیێ، سیمیا بەنەتانئوو هود، وێ پرر ناڤێن دن وێ دەرکەڤن. د تەمەنێ لێکۆلنێ دە، کو کا 'تشت، ژ چ دافرێ' هەول ددێ کو وێ فاهم بکە. ب ڤێ یەکێ، وەکە پرسە هەری گرنگ یا سیمیا،ئە وئا کو "تشت، ژ چ دافرێ یا." ب ڤێ یەکێ، هەولدانە فاهم کرنێ پێرە پێشکەتیا. سیمیا، وەکەئا وایەکی بۆلۆژکیئێ فەلسەفەیا بەریزاینێئوو هود ژی بوویا. مناق،ئا رستۆ، بئا قلئوو مەنتقێ کو مەشاندیا خوەستیا کو فاهم بکە کو کا دەستپێکا ژیانە چاوا بوویا. پشترە وێ ژ چ پێشکەتین بوویا. داویا مرۆڤ چاوا دبێئوو هود، وەکە پرسان کو هەرتمی ل بەرسڤان هاتیا لێگەرن. حزرێن کو پشترە تەمەنێ فەلسەفەیێن فلۆسۆفانئا فراندنئێ ن وەکە "گوهاراندن"ئوو نە گوهاراندن"ئوو هود ژی ژ وێ نووقتێ دەستپێکریا. بقاسی فاهم کرنا کو 'تشت، ژ چ دافرێ' ولقاسی گرنگا کو سمیا بەرسڤا وێ ببینە کو چاوا پێش دکەڤەئوو د داویێ دە وێ چ ببە ژی یا.

دیرۆک

دیرۆک، وەکە بەشەکا گرنگ دڤێ کو مرۆڤ ببێژە کو ب تێگهشتنی هەیا. د دەما کوئە م گۆتنا دیرۆکێ هلدنا ل دەست، ژ دوئا لاین ڤە وێ وێ هلدان ل دەست،ئا لیەکێ،ئە وئا کو ژئا لیێ رووداوێن دیرۆکی ڤە یا.ئا لیێ دن ڤە ژی، هەر ووسا لسئە ر مەتۆدئوو ئا وایێ نێزیکاتیا بهزریئوو فەلسەفی یا ل وان رووداوێن د دیرۆکێ دە نا. ژ ڤێئا لیێ ڤە، ب تەیبەتی، د دەمێن بەرێ دە، د دەما کو دیرۆک هاتیا هلدان، د تەمەنێ وەکە دیرۆک وەکە بوویارنا کو روودایە هاتیا سەر زمان. لێ پشترە، زانیەرێن وەکە پلاتۆن،ئا رستۆئوو هەتا کو تێ دەمائی بنی رووست،ئی بنی سینائی بنی حالدوونئوو هود، هزرێنخ وە ل سەر دیرۆکێئوو نێزیکاتیا وێ هانینا سەر زمان.ئی بنی هالدوون، د پرتووکا خوە یا ب ناڤ "موقاددیما" دە دبێژە کو "دیرۆک ب هەڤ ڤە گرێداییئوو ل دووڤهەڤدوو تێ دڤێ کو وەرە سەر زمان." ب ڤێ رەنگێئە و نێز دبێ.

پشترە وێئە ڤ نێزیکاتی، وەکە مەتۆدئوو نێزیکاتیا گرنگ وێ پێش بکەڤە. وەکە مەتۆداکا زانستی وێ پێش بکەڤە. زانیارێن کو پشترە هزرا خوە ب دیرۆکێ رەئوو د دەربارێ وێ رە هانینا سەر زمان دە ژی، د ڤێ تەمەنێ دە هانینا سەر زمان. مارکس، ب هەڤە گرێدایی تێنە سەر زمانئوو پشترە وێ د وێ خاتە وی دەئە وئا وایێ هانینا وی، وێ تەمەنێ هەموو زانیارێن د وێ دە دە کو تێننا سەر زمان. هەر ووسا، بەشێن دنئێ ن زانستیئوو فەلسەفیکی دە ژی، ووسا تێ سەر زمان. یێ کو هەری زێدە ژ ڤێئا لیێ ڤە تەمەنێ نێزکاتیا دیرۆکێ ب گۆتنا "دیالەکتیکێ" دە مازن ب تەۆریکی پێشخست ل گۆری دەما هەمدەم یا سادسالە 20ان، حەگەل بوو. پشترە ژی، زانیارئوو زانستێن کو فەلسەفە هانینا سەر زمان، ب وێ نێزیکاتیێئوو د تەمەنێ دە وێ هانی سەر زمان..

چاپەمەنی

 گۆتارا بنگەهین: چاپەمەنی

چاپەمەن، پشترە د دەمێ دە پرر زێدە پێشکەت. چاپەمەن، هەم تەمەنێ راگهاندنێئوو هەم ژی تەمەنێ سەردەستیئوو سەروەریا دەستهلاتداریئا هەم ل هوندورێ وەلێتئوو هەم ژی جار ب جار دەرڤی وەلێتئا . د تەمەنێئا فراندنا نرخێن جڤاتی ب ب جڤاتێ دانە هەرێکرنئوو پەژرەندنئا رەوشئوو تشتان، چاپامەن پرر تێ بکارهانین. وەکەئا موورێن چاپامەنیێ تەلەڤیزیۆن، رۆژنامە، کۆڤار، رادیۆ، ینتەرنەت، پرتووکئوو هود بوونائوو پێشکەتنا.

چاپامەن، ب راگهاندنێ رە، چەند کو دەم تێ ڤە دچێ گرنگئوو باندوورا وێ زێدەتر دبێ. ژ بەر ڤێ یەکێ ژی، وەکە بەشاکە سەردەستیێ کو هەرکەسەکئوو ئا نکوو هەر جڤات د خوەزا خوە بگهێنە پێشکەتنا هەری باش ب چاپامەنیێ رە.

ئیرۆ، هن ب هنئا وا ش شەکلێن نووئێ ن راگهاندنێ ل سەر تەکنۆلۆژیێئوو پێشکەتنا پەیکانئوو شاندنا وانئا لئا زمانا رە پێش دکەڤن. تەکنۆلۆژ، پێڤاژۆیێن پەرەسەندنێ ب جڤاتە رە دانە چێ کرنئوو ددە چێ کرن. ل سەر وێ رە، جڤاتێن تەکنکئوو ئا نکوو تەکنۆلۆژکی پێش دکەڤن. نفشێن کوئێ دی ل وێ هەری زێدە سەردەستیێ چێ دکن ب خوە رە پێش دکەڤن. ب وێ رە ژی، پێڤاژۆیێن خوە یێن پێشکەتنێئێ ن نوو دژین.

مەتۆدێن هەمدەمئێ ن کو تێن بکارانین

ئیرۆ، تەندووریستیئوو هەموو بەشێن دنئێ ن زانستیێ، پرر مازن پێشکەتنا. د تەندووریستیێ دە، کفشکرنا گەنەتکێ،ئوو بکارهانینا، کفشکرن د دەربارێ تەکنۆلۆژیا مۆلەکولان دە،ئوو هود هەنائوو باندوورا وان پرر مازنئا . تەکنۆلۆژ، پرر مازن پێشکەتیا. کۆمپیتوور، تەلەسکۆپ، مکرۆسکۆپێنئە لەکترۆنیکیئوو هود، پێشکەتنائوو ب وان جەرباندنئوو لێکۆلینئوو کفش تێن کرن. کۆمپیتوورێن کو قایدێن جەرباندنان دگرن،ئێ دی خوەدیێئا رشیڤەکە مازن کوئێ دی د هەر دەمێ دە ژ وان سوود تێ گرتن ن.

د ڤێ تەمەنێ دە،ئی رۆ، بەشێن دنئێ ن وەکە بۆتانیکێ، ماتەماتیکێئوو هود ژی، دڤێ کو مرۆڤ ب تەیبەتی بێنە سەر زمان کوئە ڤ بەشنا کو د تەمەنێ وێ پێشکەتنا زانستیئێ ن دەما مە نا. ماتەماتیکئوو فزیک، ب هەڤدوو رە زەوجەندناکا مازن د رۆژا مە دە کریا. بۆلژیێئوو بۆتانیکێئوو هود، ب هەڤ رە لسئە ر خوەزایێ لێکۆلینێن مازن دکن. ب گەنەتکێ، کفشێن مازن تێن کرن. تەکنۆلۆژئوو ئی نتەرنەت، چەند ژ وانئا لیێن دنئێ ن کو دهێن بکارهانین ن.

چاپا 3الیا(3د) دامارێن بەدەنا مرۆڤان

شیرکەتەکە چینی کو د وارێ تەکنۆلۆژیا بایۆلۆژیێ دا ب گرانی دخەبتە، راگهاندیە کوئە و کارینە یەکەمین پرینتەرا بایۆلۆجیا 3الی یا رەگێن بەدەنا جانداران چێبکن. پرینتەرا کو شیرکەتا رۆتەکا چینی چێکریە، دکارەئە ندامێن بکێرئوو تایبەت یێن هەر کەسەکی/ێ چێبکە. پرینتەرا هان ژ 2 نۆزەلان پێکتێ کو ب دۆر دخەبتن، کارێ هەڤۆدن تەمام دکنئوو دکارن د دەما 10 دەقەیان دا کارێ چێکرنا دامارەکە 10 سانتیمەتریێ بقەدینن. چاپگەر بئا لیکاریا تەکنۆلۆژیا سللوولێن بنگەهین هاتیە چێکرنێ.ئا رمانجا سەرەکەیا ڤێ تەکنۆلۆژیێ، بەرهەمانینا سللوولێن بنگەهین یێن تایبەت ب هەر کەسەکی/ێ یە کو ب ڤیئا ڤاییئی مکانا ژنووڤابەرهەمانینئوو ڤەراستکرنائە ندامێن نڤیشکان یێن بەدەنا جانداران، پێکتێ. کانگ یووجیان، زانیارێ شیرکەتا رۆتەکێ دبێژە; ناڤەندئوو بەشا گرینگا ڤێ پرینتەرێ، ژ خشتەک بایۆلۆژیێ پێکتێ کو د هندرێ وێ دا سللوولێن بنگەهین هەنە.ئە ڤ سللوولێن بنگەهین، لگۆر پێویستیێن مە، د رەوشئوو پەرگالەک تایبەت دا، تێن گوهەرتنئوو دبن سللوولێن کوئە م دخوازن. دامار، بەشا هەری گرینگئوو کۆمپلەکسا پرینتەرێن بایۆلۆژیێ نە، چمکو ب ریا وان دامارانئە کو ماددەیێن گرینگ دگهیژنەئە ندامێن بەدەنا جانداران. حەرچەند کو زانیاران هێڤیدارن د دەمەکە پر نێز دا کاربن ب ریا ڤان پرینتەرێن 3الی، دەستب بەرهەمانینائە ندامێن بەدەنا جانداران بکن لێبەلێ دڤێئە و د دەستپێکێ دا، داماران بەرهەمبینن چمکوئە و کەرەستەیێن هەری گرینگ د چێکرنائە ندامێن بەدەنێ نە. پرسگرێکا هەری مەزن د پێکانینا ڤێ یەکێ دا، زندیخوەییکرنا سللوولێن بنگەهین د دەما پێکهاتنا پرۆسەسا چاپێ دا یە. دای کرۆنگ،ئە ندامێ ناڤەندائە ندازیاریا چینێ دبێژە;ئە ڤ دەستکەفت، تەنێ د وارێ چاپکرنا دامارێن بەدەنا جانداران دا سینۆردار نابە بەلکە شێوازەکە نووژەنئوو گرینگئە ژبۆ خوەییکرنا سللوولێن دامارانئوو کەرەستەیێن بکێرئوو سەرەکە.ئە ڤ شێواز، د چاپا دامارانئوو چاپا فاترەشک، گورچکئوو ئە ندامێن دن یێن بەدەنا جانداران ژی تێ بکارانین. لگۆر گۆتنائە ندامێ ناڤەندائە ندازیاریا چینێ،ئە ڤ گوهەرتنا مەزن دێ کاربە تشتێن پر پر گرینگئوو بکێر بخولقینە لێ دبە کو دەمەکە درێژ ژبۆ بکارانینا وێ د زانستا بژیشکی ب تایبەت یا گرێدایی مرۆڤان ڤا، پێویست بە.

لێکۆلینەرێن زانینگەها Iللنۆس ب سەرپەرەشتیا سجۆتت وهتە، کارینە ماددەیەک پلاستیکی کو ژ پۆلیمەرا ب ناڤێ رەسنئە پۆخی پێکتێ، بەرهەم بینن کو دەما دهەرشە، دقەلشە یان ژی بەشەک ژێ خەرا دبە، دکارە خوەخوە، خوە تەمیرئوو تەرمیم بکە.ئە ڤ ماددە پۆلیمەرەک تایبەتئە کو وەک هەموو پۆلیمەرێن دن ژ زنجیرێن مولوکوولێن بهەڤزەلقیایی پێکتێ. لێ جیاوازیا ڤێ پۆلیمەرێ،ئە وئە کو دەما د ناڤبەرا زنجیرێن مولوکوولێن وێ دا قەلش، هەرشین یان ژی بررینەک(ژێبوونەک) چێدبە، هنگی بەشا خەرابوییئوو نوقسان ڤەدگوهەرە رەنگا سۆر.ئە گەر بەشا خەرابویی دەمەکە کن ل بەر تیرێژێن تاڤێ بمینە، ب شێوازەک پرئە جێب، جاردنئە و زنجیرێن مولوکوولان دزەلقن هەڤئوو بەشا خەرابویی سەدیسەد ژنووڤا تەرمیم دبە.ئە ڤ کەشفا بالکێشئوو گرینگ، دکارە ببە سەدەما گوهەرتنێن پر مەزن ب تایبەت د وارێ بەرهەمانینا بەرهەمێن سەنەتیئوو بهداشتیێ دا. بینن بەر چاڤێ خوە کو تەلەفۆنا دەستان، تو جار نەهەرشەئوو مۆنتۆرا وێ تمتم وەک بەرێ بمینە. یان ژیئە رەبەیا کو رەنگێ وێ سیس بویە یان ژی هەرشیە، خوەخوە خوە تەرمیم بکەئوو هەزاران میناکێن دن.ئە ڤ کەشف دکارە ببە بەرسڤا چاوانیا پێکانینا گەلەک خەیالان کو مەرڤ هەردەم ژبۆ هن تشتان دکرئوو دخوەست کو ب وێ ماددەیێ،ئا لاڤئوو ئا موورێن کو خوەخوە خوە تەرمیم دکن، چێبکن. دەربارێ چاوانیا پێکهاتنا ڤێ پرۆسەسێ ژی، یەک ژ لێکۆلینەران یێ ب ناڤێ برەتت کرولل، وها دبێژە:ئە ڤ یەک د 2 مەرهەلەیان دا پێکتێ د مەرهەلەیا یەکەم دا مختورا ناڤبری د دەما 30 سانیان دا ڤەدگوهەرە ژێلەیەکا نەرم کو کاربە ب رەهەتی تێکەڤە ناڤا بەشا هەرشی، قەلشی یان ژی خەرابوییئوو ئە ڤ یەک دبە سەدەما تژیبوونا بەشا قەلشی ژ ماددەیا بباندۆر. د مەرهەلەیا دویەم ژی کو تێ دا ماددەیێن کیمیایی نەرمیا خوە یا بەرێ ژدەست ددنئوو رەق دبن، لگۆر پێکهاتەئوو تیربوون یان ژی رەنبوونا ماددەیا ناڤبری، کارێ بهەڤزەلقاندنئوو ژنووڤاچێبوونا پۆلیمەرێ پێکتینەئوو ئە ڤ یەکا هان دکارە د ژێر کۆنترۆلا مە دا بە. ماددەیێن کیمیاوی یێن کو ژبۆ تەرمیما پۆلیمەرا هان تێ هلبژارتن ژی دڤێ تایبەتمەندیێن وێ لگۆر مەزناهیا قەلش، هەرشینئوو خەرابوونا وێ بە، میناکئە گەر مەزناهیا قەلشێ ژ 8مم مەزنتر بە، هنگی پلاستیک دچەمە(دتەڤە)ئوو خللۆخوار دبە، یانێ خوەخوە خوە تەرمیم دکە لێ فۆرما وێئی دی وەک بەرێ نابەئوو مەهکەمبوونئوو خوەراگرتنا وێ یا لهەمبەر گەرما، سەرما، دەربئوو پەستۆیان ژی لگۆر پلاستیکا ساقلەم، هنەک دادکەڤە. لێکۆلینەرێنئا مەریکی دبێژن کو هێ ریا مە، پر دوورئوو درێژئە ، چمکوئە م دخوازن پلاستیکەک چێبکن کو پشتی خەرابوونئوو تەرمیما خوەبخوە یا وێ،ئە و سەدیسەد وەک بەریا خەرابوونا خوە بەئوو تو داکەتن د خوەراگریئوو تایبەتمەندیێن وێ یێن د دەما بەرهەمانینا وێ دا پێکنەیێ.

چینیکرنا بەشێن زانستێ

ب تەیبەتی،ئی رۆ، وەکە بەشێن بۆلۆژ، تەکنۆلۆژ، فزیک،ئوو هود، بەشێن کوئێ دی ب سەرێ خوە پێشد دکەڤن هەنا. ب وێ رە ژی، بەشێن دەروونیێئێ ن وەکە 'بەشا دەروونیا جڤاکناس'، 'بەشا جڤاکناسا دەروونی'ئوو هود، هن ب هن پێشکەتنێن خوە دکن. بەشا رەویستێئوو ئا نکووئا هلاقێ پێشکەتیائوو ژ فەلەفێئوو ئۆ لێ جودا خوەدیێ پێشکەتنا خوە یا. چینیکرنا بەشانئوو سالخکرنا وان،ئا لیەکی دنئێ پێشکەتنا زانستێ یا کو د رۆژا مە دە پرر پێشکەتیا.

دین

کوئە م باهسەئۆ لێ بکندڤێ کوئە م بیەتێ، باهسە دیرۆکەکا پرر دەم درێژ بکن. ژ دەما سوومەریانئوو هەتا کو تێ رۆژا مە، پێشکەتنا وان بوویا.ئۆ لا پێشی یا د تەمەنێ تۆتەمئوو ئا نمسمێ دە یا. پشترە میتۆلۆژ پێش دکەڤە- وێ پشتی وێ رە ژی دینێن یەک خووودایی پێش بکەڤن.ئۆ لا پێشی یا یەک خووودایی ژی زەردەشتی.ئۆ لا دویەمن یا یەک-خووودایی جهووتی یا.ئۆ لا سێیەم یا یەک خووودایی خرستیانی یا.ئوو ئۆ لا چارەم یا یەک-خووودایی ژی ئیسلامیەت یە.

فەلسەفەیا زانستێ

فەلفەسەیا زانستێ، دڤێ کو مرۆڤ ببێژە کو وێ ژ پشتی رۆنسانسێ رە تەمەنێ وێ هن ب هن پێش بکەڤە. لێ ژ سادسالە 19منئوو پێدە، وێ ب لەزەکە مازنئێ دی پێشبکەڤە. مرۆڤێن وەکەئا گوست جەمتە وێ پرتووکا "جەرباندنئوو مەتۆدێن زانستێ" بنڤیسێنە.ئە ڤ ژی، وێ باندوورا وێ مازن ببە.

حەر ووسا فەلسەفەیا پۆزیتیڤیزمێئوو فەلسەفەیا داهووریێئوو ئا نکوو فەلسەفەیائا نالیتیکیتیێ، چەند ژ وان فەلسەفەیێن دەما زانستێئوو ئا نکووئێ ن فەلسەفەیا زانستێ نا. وەکە بەشنا کوئە م ب ناڤکن، ڤاجئوو ئا نکوو مەنتق، تشتاییتی، رەخنەگریتی،ئا قلمەندیئوو ئا نکوو رەالسم، سەدەمگەری،ئوو ئا نکوو فەسەفەلیا کو تەنێ ل سەر سەدەمائا ڤا یا.ئوو هود، چەند ژ وان بەشێن کو ل بەرچاڤ تێن گرتن ن د فەلسەفەیا زانستێ دە. حەر ووسا هەر یەک ژ وان فەلسەفەیان، خوەدیێ مەتۆدێن خوە یێن بکاردهێنێ ژی یا. د بن ڤێ بەشێئە م دکارن چەند ژ ڤان بەشان بێننا سەر زمان:

فەلسەفائوو چاڤلێگرتنئوو ئا نکوو 'پونکت'

فەلسفەیا کو ب تەیبەتی ل سەر نووقتەیکێ مژول دبێ یا. بI تەیبەتی، د وێ نووقتێ دە کوور دبێئوو هەول ددە کو ب وێ ر بدە فاهم کرن. حەر نووقتا، د فەلسەفێ دە خوەدیێ واتەیەکێ یا.

چاپامەنئوو نقاشگەری

ل سەر چاپامەنیێ رە ب زانستی لێکۆلین کرنئوو ئا خفتنئا . مناق، د رۆژا مە دە کۆڤار "سجەنسە"ئوو هود، یەک ژ وان کۆمارێن گرنگئێ زانستیێ یا. حەرتمی مژارێن زانستی ب فەلسەفێ دهلدە ل دەستئوو دهێنە سەر زمان.

ئۆلئوو زانستی

ئۆل، د دەما کو لێ تێ نەرن، وەکە مژارەکێ ژئا لیێ زانستێ تێ هلدان ل دەستئوو لێکۆلین. ژ دێلا کوئۆ لەکێ هلدە ل دەستئوو ئۆ لزانیا وێ فاهم بکە، هەمووئۆ لان ب دیرۆکێ رە ل دووڤ هەڤدوو ل گۆری رێزا وان دهلدە ل دەست. ب وێ رە دخوەزێ کو ژ دەستپێکێ هەتا رۆژا مە، هەول بدە کو فاهم بکە ب ڤێ رە ژی، گۆتنا "ۆلئوو زانست" وەکە گۆتناکا تەیبەتئوو گرنگ دەرکەتیا ل هۆلێ.ئی رۆ، زانیارئوو بەشێن زانستێئێ ن کو ب تەیبەتی دیرۆکائۆ لان لێدکۆلن هەنا. مەتۆدا وان ژی،ئە وئا کو هەمووئۆ لان ب نرخئوو دیرۆکا وانئوو ئا وایێ پێشکەتنا وان رە فاهم بکن.

د سادسالە 20ان دە زانین

سادسالە مەئوو یا بەری مە، تەڤکریاکا پرر گرگن ل زانستێ کریا. گەلەک بەشێن وێ پێشخستنا. بەشێن زانستێ ب پەروەردە ژی پێشخستن.ئی رۆ،ئە م دکارن بێژن کو زانەبوونەکا مە یا پرر گرنگ هەیا کوئە م ل بەرچاڤ بگرن.ئە ڤ زانەبوون، تەنێ هەوجەیی پێ هەیا کو مرۆڤ ل سەر لێکۆلین بکە. رۆژەڤا، پشتی دەما رۆناسانسێ رە پێشکەتنا وێ مازن بوو. ب وێ رە ژی، وەکە پێشەنگیەک ژ ب زانستی کر.ئی رۆ ژی، ب پێشکەتنا وێ زانستتیێ رەئە و ددۆمێ. بەشێن زانستێئوو چینیکرنا وانئوو پێشکەتنا وان مازن بوویا. زانست، ب تەیبەتی، تەمەنێ سەردەستیا مرۆڤئا ل ژیانی دافرێنە. بۆ بێ یەکێ ژی، ژ بەر کو رۆژاڤا د زانستتیێئوو پێشکەتنا وێ دە پێشکەتئوو کەت رەوشا پێشەنگیێ دەئی رۆئە و وەکە هێزە مازن یا سەردەستئوو سەروەرئا ل جهانێ.

د سادسالە 20ان دە، زانین، ژ هەر دەمێ زێدەتر پێشکەت. زانن ل سەر تەمەنئوو ئە ساسێ لێکۆلین، جەرباندنئوو فێرێ پێشکەت. دیرۆکەکا کو بوهوری، وەکە کو بوو تەمەنێ شۆرەشان د قادا زانینئوو تێگهشتنێ دە. تەیبەتمەندیا سادسالە 20انئا ب زاننێئوو پێشکەتنا وێ رەئە وئا کو بەشێن زانینێ پێشدکەڤن. زانستئێ دی بئا وایەکی سازوومانی تێ کرن.ئێ دیئە نستووتیێن زانستیێئا ڤا دکن.ئە نستووتیێن کو هزر دافرێننئا ڤا دبن. ب وێ رە،ئە ڤ دبێ تەمەنەکی مازن کو زانن پێشکە بکەڤە. حەر ووسا، سازوومان پێش دکەڤە ب سازیتی.ئە ڤ ژی،ئا لیەکی نووئێ کو دڤێ کو مرۆڤ وێ ب تەیبەتی بێنە سەر زمانئا . سازیتی،ئە وئا کوئێ دی نە وەکە بەرێ ل سەر ملێ فلۆسۆفئوو ئا نکوو زانیاران پێش ڤە دچێ. حەر ووسا سازی ب سازوومانا وێ تێنئا ڤا کرنئوو پێش دکەڤن. د سادسالە 20ان دە، زانیارن وەکەئە نستەن، فرەودئوو هود، وێ تەمەنەکی باشئوو مازن بافرێنن. فیزیک، بیۆلۆژی، تەکنۆلۆژیئوو هود، وێ شۆرەشەکێ بدنا کرن ب هەیینئوو هەبوونا خوە رە د ناڤا ژیانە جڤاتێ دە. لەزە پێشکەتنێئوو بوویینا وێ زووتر دبێ.ئە ڤ ژی، دبێ. زانین،ئێ دی تێ وەئا ستێ کو هەرکەس دکارێ وێ بافرێنە.

سادسالە 20ان، پێشکەتنێن وێئێ ن وەکە شۆرەشا زانیاریێ کوئە م دکارن بێننا سەر زمان، ب زاواجا ماتاماتکئوو فزیکێ رە کو زانیارن وەکەئە نستەن دانە کرن رە وێ مرۆڤئێ دی هەرینا سەر هەیڤێ. وێ ل گێرڤێرکئوو ئا نکوو دونیایێن دنئێ ن دەرڤی مە، وێ خوە بگهێننا ل وانئوو وێ ترهکێن ژیانێ بگرهن. لئە مەرکا نئاسئا، وەکە ناڤەندا لێکۆلینێن ڤێ، پێشکەتئوو هات ناسین. حەر ووسا، پێشکەتنا دین ژی، ب بۆلۆژیێ رە کفشکرنا کۆدێن گەنەتیکێ بوو. گەنەتک، د دەما کو ژ سادسالە 20ان بوهورینا ل سادسالە 21ێ، وەکە پێشکەتنا هەزار سالێ هات شیرۆڤە کرن. ژ بەر کو بوهورینا ل سالە 2000ان، وەکە "میلانیوم" بوون. یانی بوهورینا ژ هەزارسالەکێ بوهورینا ل هەزارسالە دن بوو. کفشکرنا ملانیومێ بوونا گەنەتکئوو چوویینا سەرهەیڤێ بوون.ئە ڤ هەردوو پێشکەتن، ب سەرێ خوە ژی دیرۆک نئوو د زانستێ دە شۆرەش دان چێ کرن. گەلەک تەۆری، د ڤێ سادسالێ دە پێشکەتن، وەکەئێ ن تەمەن. حنەک ژ وان ب سەرەکەئە ڤ بوون، کو هەموو پێشکەتن ژ بنی ددان کفشکرن:

تەۆریا دیتبارئوو ئا نکوو تەۆریا رۆلاتیڤت

تەۆریا دیتبار،ئا ڤاکەرێ وەکە ئالبەرتئە نستەن بوو. ژ دو بەشان پێک دهات. "تەۆریا رۆلاتڤتئا تەیبەت"ئوو "تەۆریا رۆلاتڤت یا گەلەمپەر"ئوو ئا نکوو گشتی بوو.ئە ڤ تەۆری، د وێ دە، ماتاماتیک، گاۆماترکئوو ئوو هود ب هەڤدوو تە با وایەکی سەرەکە تێن بکارهانین. فۆرمولا تەۆریا رۆلاتڤت ژیئە =مج²ئا .

کوانتووم

کووانتووم،ئا ڤاکەرێ وێ، ب چەند ناڤانئە م دکارن بێننا سەر زمان. ماخ پلانجک، ئالبەرتئە نستەن، نەلس بۆهر، وەرنەر حەسەنبەرگ، ئەرون سجهرöدنگەر، ماخ بۆرن، ژۆهن ڤۆن نەومانن، پاول دراج، وۆلفگانگ پاولئوو هود مرۆڤ دکارێ بێنە سەر زمان. لێ گەلەک ناڤێن دن ژی کو مرۆڤ ب روومەت بێنە سەر زمانئوو کو د پێشکەتنا مرۆڤاتیێ رە رۆل لەیستنا هەنا. دئا ڤاکرنا ڤێ تەۆریێ دە، تەۆریا ڤان مرۆڤان ل پێش بوویا.ئە ڤ تەۆری دانینا سەر تەمەنێ وێئوو دەستوورێن وێ کفشکرنا.

وۆلفگانگئە رنست پاول، ب ریا زانستا فیزیکێ، تەۆریەکە گرینگ یا فەلسەفەڤانان،ئی سبات کرئوو خەلاتا نۆبەلێ وەرگرت

وۆلفگانگ ژبەر کەشفا قانوونا،ئە سلا İنهساریا پاول کو کێفائا لبەرتئە نستن ژی پر ژێرا هاتبوو، د سالا 1945ان دا، خەلاتا نۆبەلا فیزیکێ، وەرگرت. پاول، دبێژە: حەر تشتەکێ، رتاشئوو هەژهەژا وێ، تایبەت ب وێ بخوە یەئوو هەژهەژا تو ماددەیەکێ ناشبە رتاشا تو ماددەیەکە دن.

حەرئە لەکتەرۆنەک، خوەدی 3 تایبەتمەندیێن ژێرێ یە:

لەڤەل یان رووخارا(سەته)ئە نەرژیێ

زڤرین(چەرخ)

ڤەدۆر یان هەمان مەدار

فیزیکزانان ژی لگۆر وان هەر 3 تایبەتمەندیێن ژۆرێ، ژمارەیا کووانتۆما هەرئە لەکترۆنەکێ، هەساڤ دکن. پاول، دبێژە: کەس نکارە ل جیهانێ، 2ئە لەکترۆنێن کو ژمارەیا کووانتۆما وان وەک هەڤ بن، پەیدا بکە،ئە ڤ یەک مومکن نینە. پاولی ژبۆ شرۆڤەکرنا قانوونا خوە، میناکا ژێرێ تینە:ئە م سێڤەکێ هلددنئوو ژ ناڤ زێدەتر ژ ملیاردەکئە لەکترۆنا هندر وێ، تەنێئە م یەک ژێ هلدبژێرن.... وەرنئە م ناڤێ وێئە لەکترۆنێ، دایننئە ریک. ژمارەیا کووانتۆمیائە ریک، ژمارەیەکە پر پر درێژئە ، لێ ژبۆ کو کارێ مە هێسان ببە،ئە م وسا بزانن کوئە و ژمارەیا مەزن، 23 یە. پاول،ئی سبات کر کو ل تو دەرا دنیایێئوو ل ستێرکێن ناڤا گەردوونێ دا ژی، نە کو تو سێڤەکە دن، بەلکو تو تشتەکە دن ژی پەیدا نابە کوئە لەکترۆنا وێ خوەدی ژمارەیا کووانتۆمیا 23 بە. نها،ئە گەرئە م پەرچە یان پینەیەک هلدنئوو پێ پینەیێ، سێڤا هان پاقژ بکن، ژ مزدانئوو ستکاکا کو پێکتێ،ئە نەرژیەک بەرهەم تێئوو ئە ڤئە نەرژی، دبە سەدەما زێدەبوونا ژمارەیا کووانتۆمیائە ریکئوو وەک میناکئە و دبە 26.ئوو تام د وێ دەمێ دا،ئە لەکترۆنا کو ژمارەیا کووانتۆما وێ 26ئە ، دەستب گوهەرینێ دکەئوو یائە جێبئە وئە کو د جیهانێ دا تەنێئە لەکترۆنەک هەیە کو خوەدی ژمارەیا کووانتۆما 26ئە . جیهانا مە، ژبۆ راگرتنا هەڤکێشەئوو بالانسا خوە، گاڤ ب گاڤئوو د هەر دەمەکێ دا، خەمل، پێکهاتەئوو پەرگالا خوە دگوهەرینە. پاول، بئی سباتکرنا ڤێ مژارێ، خەلاتا نۆبەلێ یا وارێ فیزیکێ وەرگرتئوو گۆت:ئە گەر هەرئە لەکترۆنەک، خوەدی هەژهەژ یان رتاشا تایبەت ب خوە بە، هنگی هەر تشتئوو زەررەیەکە دنیایێ، خوەدی هەژهەژا تایبەت ب خوە یە. لێئە نجاما ڤێ قانوونا بالکێشئوو پر گرینگ، چی یە: دەما کو سێڤەک دکارە ب مزدانەک بچووک، وەرە گوهەرتن،ئە ڤ یەک تێ ڤێ واتەیێ، دەما کوئە م زارۆکێن خوە ددن هەمبێزا خوەئوو وان رادمووسن یان دەما کوئە م هەڤسەرا خوە دباخشینن(لێبۆرین)....... یان دەما کوئە م جیرانا خوە را ددن خەبەرانئوو دەما کوئە م دەستێ خوە دخورینن، یا راستئە وئە کوئە م فەرمانا زنجیرەییئوو پەڤگرێدایی یا گوهەرتنان، ددن جیهانا دەردۆرا خوە. حەر رامانئوو دیتنەک کو ژ مەژیێ مە دەرباس دبە، هنئە لەکترۆنێن ناڤا گەردوونێ، دهەژهەژینە، مورتەش دکەئوو دبە سەدەما گوهەرتنا وان. نە کو، رامان، تەنێ ل سەر ماددەیێ باندۆرێ دایددە بەلکە رامان، ماددە بخوە یە ژی. خەمئوو خەیال، من خەمگین دکەئوو ئە ڤ، مەزنترین شاشی یە کو دقەومە. خەمئوو فکار، دڤێ مە هشیارتر بکە چمکو دەما کوئە م بریندار دبن،ئە م هشیارترئوو بالدارتر دبن. خەمئوو خەیال، نابە کو ببە سەبەبا زێدەتربوونا بەلەنگازیان. لۆما ژی،ئێ شێ تەهەممول نەکن بەلکە وێ فەهم بکن.... چمکوئێ شکشاندن فرسەتەکە ژبۆ هشیارتربوونێ.(فەلسەفەیا بوودا)ئە گەر وە قەنجیەک ل کەسەک کرئوو وە خرابی ژێ دیت، ژ قەنجیکرنئوو دلرەهمیێ، بێهێڤی نەبنئوو دەڤ ژێ بەرنەدن، چمکو هوونێ دەوسا وێ، ژ کەسەکە دن، د پێوەندیەکە دنئوو د مژارەکە دن دا، بەرسڤا قەنجیا خوە ببینن. لۆما دبێژن کو زانست، مژارێن فەلسەفی یێن جەرباندی،ئە رێ دکە. چمکو ب باوەریا فیلۆزۆفئوو فەلسەفەڤانان، ل دنیایێ هەر تشت گرێدایی هەڤ ن………

حەمووئە نەرژیێن کو ژ وە دفوورەئوو دپەکە دەرڤە،ئە وێ ل وە ڤەگەرن.

ئەسلا تەردا پاول

قاییدەیا پاول یان قاییدەیا نەمومکن یانئە سلا بەردانا پاول،ئە سلەکە مەکانیکا کووانتۆمێ یە کو وۆلفگانگئە رنست پاول، فیزیکزانێئۆ تریشی / سووویسرایی د سالا 1925ان دا، وێ وەشاند.ئە ڤ قاییدەیا پر پر گرینگ، دبێژە: د سیستەمەکە کووانتۆمی دا 2 یان چەند فەرمۆنێن وەکهەڤ(وەک میناک: 2ئە لەکترۆن) نکارن د دەمەکێ دا خوەدی هالەتا کووانتۆمی یا وەکهەڤ ببن. ژبۆئە لەکترۆنێنئە تۆمەکێ،ئە ڤئە سل دبێژە کو 4 ژمارەیا کووانتۆمی، یا تو 2ئە لەکترۆنەکێ، وەکهەڤ نینە،ئە ڤ ژی تێ ڤێ واتەیێ کو وەک میناکئە گەر ل، نئوو مل’ا 2ئە لەکترۆنان، وەک هەڤ بن، هنگی دڤێ مس ژبۆ وان هەردئە لەکترۆنان، جهێئوو نەوەکهەڤ ببە(ئەڤ ژی تێ ڤێ واتەیێ کو 2ئە لەکترۆن، دێ خوەدی سپنێن مخالف ببن).ئە ڤئە سل دبێژە کو فۆنکسیۆنا پێلێ یا گیشتی، ژبۆ 2 فەرمۆنان، دڤێ سەدیسەد دژموتەقارن بە. یەک ژئە نجامێن پر گرینگ یائە سلا پاولی،ئە وئە کو ژبۆ فەرمۆنان تو چگالیەکێ تونە یە(ب چگالیا بۆس-ئە نستەن را بدن بەر هەڤ). قاییدەیا پاول، یەک ژ گرینگترینئە سلێن فیزیکێ یە، چمکو هەر 3 جورەیا زەررەیێن کو ماددەیا نۆرمال ژێ پێکتێ –ئە لەکترۆن، پرۆتۆنئوو نۆترۆنان ژی لگۆر وێئە سلێ تەڤدگەرن. لۆما ژی زەررەیێن ماددی، فەزایێ دادگرنئوو وێئی شقال دکن.ئە سلا پاولی، گەلەک تایبەتمەندیێن ماددەیێ، ژ خوەراگری یان سەقامگیریا ماددەیان د پیڤانا مەزن بگرە هەتتا هەبوونا جەدڤەلا تەناڤوبیائو نسوران، شرۆڤە دکە(پەرۆدج تابلەئۆ فئە لەمەنتس). ڤەدۆر یان سپنا هەموو فەرمۆنان، نیڤدوروستئە ، یانێ لڤا گۆشەیی یا تایبەت ب وان هەیە: زەررەیێن کو ڤەدۆرا وان ژمارەیا دوروست یان سەهیهئە ، بۆسۆن تێن بلێڤکرنئوو فۆنکسیۆنا پێلێ وان، موتەقارن ن.ئە سلا پاول، ژبۆ بۆسۆنان، ناگونجە لۆما ژی هالەتا کووانتۆمیا چەند بۆسۆنان، دکارە وەک هەڤ بە. فۆتۆن، بۆسۆنێن وئوو ز،ئوو جۆتێن جۆۆپەر، میناکێن بۆسۆنێ نە.ئە سلا پاول، گەلەک فەنۆمەنێن فیزیکی، شرۆڤە دکە. یەک ژێ ژی، هەبوونا لایەیێنئە لەکترۆنی دئە تۆمانئوو قاییدەیا پارڤەکرنائە لەکترۆنانئە . حەرئە تۆمەکە بێبارئوو خونسا، خوەدی چەندئە لەکترۆنانئە ئوو ژبەر کوئە لەکترۆن ژی فەرمۆن ن، لۆما ژیئە سلا پاول، ناهێلە کو هەمووئە لەکترۆن د جهەکێ دا بەراڤ ببن، لۆما دێئە لەکترۆن یەک ل پەی یا دن، جه بگرن. ژبەر ڤێ یەکێ یە کوئو نسور یانئە لەمەنتێن کیمیەوی یێن جهێ، پێکتێنئوو گرێدانئوو پێوەندیێن ناڤبەرا وان،ئە ڤقاس جهێرەنگ دبن. وەک میناک، دئە تۆما حەلومێ دا کو خوەدی 2ئە لەکترۆنانئە ، هەردئە لەکترۆن ژی دکارن ژێرترین هالەتائە نەرژیێ(1س) داگیر بکن، لێ دڤێ کو ڤەدۆرێن وان مخالف بن. ژبەر کو ڤەدۆر ژی پارەک ژ هالەتا کووانتۆمیائە تۆمێ یە، لۆما ژی هەبوونا ڤانئە لەکترۆنان د نزمترین هالەتائە نەرژیێ دا، ل دژیئە سلا پاول’یێ نینە. لێ ڤەدۆر یان سپنائە لەکترۆنەکێ، تەنێ دکارە خوەدی 2 رەوشئوو هالەتان بە، لۆما ژی دئە تۆما لتهومێ دا کو خوەدی 3ئە لەکترۆنانئە ،ئە لەکترۆنا سسیان نکارە د رەوشا پایە دا جه بگرەئوو دڤێ کو یەک ژ هالەتێن پرەنەرژیتر(2س) داگیر بکە. حەر وسائە لەکترۆنێنئە لەمەنتێن دن ژی نەچارن کو لەڤەل یان رووخارێن ژۆرتر یێنئە نەرژیێ داگیر بکن. تایبەتمەندیێن کیمیەوی یێنئە تۆمان، زێدەتر، گرێدایی هەژمارائە لەکترۆنێن لایەیێن لاپ ژۆرێ نە.ئە ڤ یەک بوو سەدەما پێکهاتنا جەدڤەلا تەناڤوبیائو نسوران.

د زانستێئوو پێشخستنا وێ دە ژن

ژن، د دیرۆکێ دە ژی، د پێشکەتنا زانستێ دە بوویا خوەدیێ رۆلەکا مازن. حەری زێدە، د دەمێن بەرێ دە، ژ بەر کو ژن هیسکرنا وێ خۆرت بوو، وەکە یا "فالڤان" هاتیائوو دەرکەتیا ل پێش. پشترە ژی،ئە ڤ بوویا. د سەردەما ناڤین دە، ب وێ یەکێ، وەکە "پیرابووک"ئوو هود هاتینا شیرۆڤەکرنئوو ب هەزاران ژ وان هاتنا قاتل کرن.ئە ڤ ژنێن کو ب ووسا هاتنا دەنەزەندنئوو کوشتن هەموو ژی، ژنێن کو ب مەژیێ خوە دەردکەتنا ل پێش بوون. لێ پشترە ژی ژن رۆلا خوە لەیست. ب تەیبەتی، د سادسالە 20ان دە، رۆلا وێ پرر مازن دەردکەتیا ل پێش. د هەموو بەشێن زانستێ دە ژن، وەکە مێرئوو بقاسی ویئوو د هن بەشنا دە ژ مێر زێدەتر ژی دەرکەتیا ل پێش بوویا خوەد رۆلئوو ئوو کار.

ب شۆرەشا کوردستانێ رە پرسگرێکا ژنێ پرر مازن هات سەر زما. شۆرەشێن بەرێ کو تەنێ د تەمەنێ بدەست خستنا مافێ خوە یێ وەکە زلێم کو وەرە هاسباندن دە دهات سەر زمان، د ڤێ شۆرەشێ دە رۆلئە رکا وێ ژی هن ب هن هات کفشکرن،ئە و ژیانێ دە ژ وان هات خوەستن کو رۆلئوو وەینا خوە بلەیزن.ئی رۆ، رەوشەنبیر، وێژاڤان، زانستئوو هود، د هەموو بەشێن کو تێن زانینئوو پێشکەتنا دە ژن هەیا. ل جهانێ ژی ژن، پێشکەتنا وێ ب هزرکرنا وێئوو ب خوەئا فراندنا وێ پێشکەتیا. ب تەیبەتی، د هەر بەشێن زانستێ دە جهگرتن. ل هەر وەلاتێ، زانست، رەوشەنبیر، وێژەڤانئوو هود، وەکە مێرئوو بقاسی وی، ژن ژی هەیائوو خوەدی رۆلئوو ئا فرینەریەکا وێ هەیا. ژنئوو زانین، ب هەڤدوو رەئێ دی پێشکەتیا.

جورەیێن زانستێ

زانستێن جڤاکی

• دیرۆک
• فەلسەفە
• جڤاکناسی
• ئانترۆپۆلۆژی
• زمانناسی

زانستیێن خوەزایی

• فیزیک
• ئاسترۆنۆمی
• کیمیا
• بیۆلۆژی
• زۆۆلۆژی
• بۆتانیک

بنێرە

• دیرۆکا زانستێ