File:ORAWSKI PARK ETNOGRAFICZNY W ZUBRZYCY, fot. M. Klag (MIK, 1999) (3534909392).jpg

I Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego, 15-26 września 1999

Teren polskiej Orawy, graniczącej od południa ze Słowacją, obejmuje swym zasięgiem część Kotliny Orawsko-Nowotarskiej oraz południowe stoki Beskidu Wysokiego: Pasmo Babiogórskie i część Działów Orawskich. Początkiem powstania Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej była darowizna dworu Moniaków dokonana w 1937 r. W wyniku starań ówczesnego konserwatora zabytków, Bohdana Tretera, ostatni spadkobiercy rodziny Moniaków, Joanna Wilczkowa i Sandor Lattyak, przekazali na rzecz Skarbu Państwa dwór z budynkami gospodarczymi. Dwór ten należał wcześniej do Mateusza Moniaka, sołtysa z Zubrzycy Górnej, który wraz z tutejszymi mieszkańcami stawał zbrojnie przeciwko protestanckim panom orawskim, chcącym narzucić swoją wiarę katolickim chłopom. Dwór został odnowiony w 1951 r., a cztery lata później w jego pobliżu otwarto Orawski Park Etnograficzny. Był on pierwszym muzeum typu skansenowego powstałym w powojennej Polsce. Pośród wspaniałych, starych drzew rozmieszczono tutaj budynki mieszkalne, zabudowania gospodarcze, piwnice, lamusy, karczmy oraz tartak, folusz, kuźnię i olejarnię. Najcenniejszym obiektem skansenu jest dwór Moniaków pochodzący po części z XVII w., a częściowo z 1784 r. Wywodzi się on z lokalnego budownictwa, czyli z tzw. chałupy z wyżką. Jest większy od typowej chałupy, posiada galeryjkę na półpiętrze, a nakrywa go dach gontowy. W połaci dachu znajdują się dymniki do wyprowadzania dymu na zewnątrz, gdyż dwór jest kurny. Budynki gospodarcze usytuowane od strony północnej tworzą nieregularny czworobok. Przedstawiono w nich różne działy gospodarki orawskiej. W pobliżu zabudowań dworskich znajduje się pasieka złożona z trzynastu uli. Oprócz dworu w skansenie zobaczyć można domy zamożnych chłopów: chałupę Franciszka Kota z Zubrzycy Górnej, zbudowaną w 1869 r., oraz budynek mieszkalny z 1839 r., kryty słomą i gontem, pochodzący z Jabłonki (teren Kotliny Orawsko-Nowotarskiej). Domy orawskich chłopów wyposażone były w sprzęty własnego wyrobu. Obok bogatych domostw znajduje się tu także chałupa biednego chłopa, która łączy pod jednym dachem część mieszkalną, złożoną z sionki, czarnej izby kurnej i świetnicy (małej izdebki opalanej z kuchni) z częścią gospodarczą. Do skansenu należy również drewniana szkoła z przełomu XIX i XX w., przeniesiona z Lipnicy Wielkiej wraz z częścią autentycznego wyposażenia.

---

Orawa Ethnographic Park in Zubrzyca

The region of the Polish Orawa, bordering with Slovakia to the south, covers a part of the Orawa-Nowy Targ Valley and the southern slopes of Beskid Wysoki: the Babia Góra range and part of Działy Orawskie. The donation of the Moniak family manor house in 1937 was a starting point for the establishment of the Orawa Ethnographic Park in Zubrzyca Górna. The Monument Conservator at the time – Bohdan Treter – persuaded the last Moniak family heirs – Joanna Wilczek and Sandor Lattayak – to donate the house and the farm to the State. The house used to be the property of Mateusz Moniak, the village administrator of Zubrzyca Górna, and a famous rebel. Together with the local people he fought the Oravian lords who tried to convert the Catholic inhabitants of the region to the Protestant faith. The building was renovated in 1951, and four years later an open-air museum – Orawa Ethnographic Park – opened in its vicinity. It was the first of this type to be opened in post-war Poland. Buildings scattered amongst the old trees include residential houses, cottages, pantries, granaries, taverns, a sawmill, a fullery, a smithy and an oil mill. The most precious building in the collection is the Moniak family manor house, which dates back to the 17th century, with some additions from 1784. It was designed in the local architectural tradition, following the model of a cottage with a granary in the attic. The building is higher than a typical cottage and has a gallery at mezzanine level and a shingled roof. It does not have a chimney, therefore the roof is fitted with smoke holes. The farmyard is situated in the northern part in the form of an irregular quadrangle. The buildings house an exhibition showing different aspects of Oravian farm life. An apiary with 13 beehives is located close to the manor buildings. The museum also features cottages of richer peasants: the house of Franciszek Kot of Zubrzyca Górna, built in 1869, and an 1839 thatched and shingled cottage from Jabłonka (in the Orawa–Nowy Targ Valley). The houses of Oravian peasants were fitted with hand-made furniture. The exhibition shows both wealthy and poor cottages, the latter with a common utility and residential space consisting of a small hall, a chimney-less black chamber, and a small room heated from the kitchen. The wooden school building from Lipnica Wielka, constructed at the turn of the 19th century, complete with its original equipment, is another important showpiece of the museum.