Materializm
Materializm — jak şakli monizmi falsafī meboşad, ki materijaro çavhari asosiji tabiat medonad va hama cizho, az çumla holati rūhī va şuur, natiçai ta'siri mutaqobilai moddī meboşand.
Tibqi aqidai materializmi falsafī, aql va şuur mahsul jo epifenomenhoi ravandhoi moddī (ba monandi bioximijai majna va sistemai asabi inson) meboşand, ki biduni onho vuçud doşta nametavonand. In konsepsija mustaqiman bo idealizm muxolif ast, ki dar on aql va şuur voqeijathoi daraçai avval meboşand, ki materija ba onho vobasta ast, dar hole ki ta'siri mutaqobilai moddī dujumdaraça ast.
Materializm bo fizikizm zic aloqamand ast. Fizikizm aqidae, ki hama cizho dar nihojat çismonī ast. Fizikizmi falsafī az materializm bo nazarijahoi ilmhoi fizikī ba vuçud omada, mafhumhoi murakkabtari fizikiro nisbat ba materijai oddī (masalan, vaqti fazoī, energija va quvvahoi çismonī va materijai torik) dar bar megirad. Hamin tariq, ba'zeho istilohi fizikiro az materializm bartarī medihand, dar hole ki digaron istilohhoro hamcun sinonim istifoda mebarand.
Falsafahoe, ki ba tavri an'anavī bo nazarijahoi ilmiji materializm jo fizikī muxolifand va jo az nigohi ta'rixī oştinopazirand, idealizm, pljuralizm, dualizm, pansixizm va digar şaklhoi monizmro dar bar megirand.
Barrasī[viroiş | edit source]
Materializm ba sinfi ontologijai monistī taalluq dorad va az in rū az nazarijahoi ontologī bar dualizm jo pljuralizm farq mekunad. Baroi tavzehoti jagonai voqeijati fenomenalī, materializm dar muqoisa bo idealizm, monizmi betaraf va spiritizm xohad bud. On incunin metavonad bo fenomenalizm, vitalizm va monizmi duçoniba muqobilat kunad. Modijati on metavonad az ba'ze çihatho bo konsepsijai determinizm, ki az çonibi mutafakkironi ravşanfikr çonibdorī meşavad, aloqamand boşad.
Muajjan kardani "materija"[viroiş | edit source]
Tabiat va ta'rifi materija – misli digar mafhumhoi kalidiji ilm va falsafa – bahshoi zijodero ba bor ovardaand:
- Agar jak namudi materija mavçud boşad (hyle), ki hama ciz az on soxta şudaast jo namudhoi gunogun
- Agar materija jak çavhari doimī boşad, ki metavonad şaklhoi gunogunro ifoda kunad (gilomorfizm) [1] jo jak qator çuz'hoi çudogona va taƣjirnajobanda (atomizm )? [2]
- Agar on doroi xosijathoi doxilī (nazarijai modda) [3] jo nadoştani onho (prima materia)
Andeşahoi dinī va rūhonī[viroiş | edit source]
masehijat[viroiş | edit source]
Tibqi naviştai Konstantin Gutberlet dar Ensiklopedijai katolikī (1911), materializm hamcun "sistemai falsafī, ki materijaro hamcun voqeijati jagona dar çahon meşumorad ... mavçudijati Xudo va rūhro rad mekunad" ta'rif şudaast. Ba in nazar, materializmro metavon bo dinhoi çahonī, ki mavçudijatro ba aşjohoi ƣajrimoddī nisbat medihand, nomuvofiq donistan mumkin ast. [4]
Tanqid va alternativaho[viroiş | edit source]
Az fizikai muosir[viroiş | edit source]
Rudolf Pejerls, fizike, ki dar Loihai Manhettan naqşi muhim bozidaast, materializmro rad kard: "Zaminae, ki şumo metavoned tamomi funksijai insonro az nuqtai nazari fizika tavsif kuned, az çumla doniş va şuurro ƣajri qobili qabul ast. Hanūz cize namerasad" [5]
Ervin Şrjodinger guft: «Şuurro bo istilohi çismonī hisob kardan mumkin nest. Zero şuur komilan asosist. Onro bo jagon cizi digar hisob kardan mumkin nest." [6]
Verner Hejzenberg, ki prinsipi nomuajjaniro tahija kardaast, naviştaast: "Ontologijai materializm ba xajoli on takja mekard, ki nav'i mavçudijat, "voqeijati" mustaqimi çahoni atrofro metavon ba doirai atom ekstrapoljasija kard. Ammo in ekstrapoljatsija ƣajriimkon ast. . . Atomho cizho nestand." [7]
Mexanikai kvantī[viroiş | edit source]
Ba'ze fizikhoi asri 20 (masalan, Evgenij Vigner [8] va Henri Stapp ), [9] va incunin fizikho va navisandagoni ilmi muosir (masalan, Stiven Barr, [10] Pol Devis va Çon Gribbin) isbot kardand, ki materializm az sababi bozjofthoi muajjani ilmiji oxirini fizika, ba monandi mexanikai kvantī va nazarijai besarusomonī, xatost. Muvofiqi Gribbin va Devis (1991):
Pas az on nazarijai kvantiji mo pajdo şud, ki simoi mo dar borai materijaro komilan taƣir dod. Farzijai kūhna, ki çahoni mikroskopiji atomho tanho jak varianti xurdşudai çahoni harrūza bud, bojad dast kaşid. Moşini deterministiji Njuton bo pajvasti sojaafkan va paradoksali mavçho va zarraho ivaz karda şud, ki na qoidahoi qat'iji sababijat, balki az çonibi qonunhoi tasoduf idora karda meşavand. Tavseai nazarijai kvantī az in ham farotar ast; on rasmero tasvir mekunad, ki dar on moddai saxt parokanda meşavad va ba çoi on bo hajaçonhoi açib va larzişhoi energijai majdoni noajon meojad. Fizikai kvantī materializmro vajron mekunad, zero on nişon medihad, ki materija nisbat ba on ki mo bovarī dorem, xele kamtar "modda" dorad. Ammo tahavvuloti digar bo vajron kardani simoi Njuton dar borai materija hamcun porahoi ƣajrifa'ol boz ham beştar meşavad. In peşraft nazarijai besarusomonist, ki dar vaktxoi oxir dikkati vase' pajdo kardaast.
— Çon Gribbin va Pol Devis، Asotiri materija
Fizikai raqamī[viroiş | edit source]
Fiziki maşhur va çonibdori fizikai raqamī Çon Arcibald Uiler naviştaast, "hama materija va hama cizhoi fizikī az çihati pajdoişi ittilootī-nazarijavī meboşand va in koinoti iştirokkunanda ast." [11] E'tirozhoi onhoro incunin ba'ze asosguzoroni nazarijai kvantī, ba monandi Maks Plank, navişta budand:
Hamcun şaxse, ki tamomi umri xudro ba ilmhoi ravşantarin, ba omūzişi materija baxşidaast, man metavonam dar natiçai tahqiqoti xud dar borai atomho ba şumo in qadar bigūjam: heç ciz vuçud nadorad. Hama materijaho tanho ba şarofati quvvae pajdo meşavand va vuçud dorand, ki zarracai atomro ba larziş meorad va in sistemai oftobiji atomro bo ham nigoh medorad. Mo bojad dar pasi in quvva mavçudijati Aqli boşuur va sohibaqlro taxmin kunem. In aql matritsai hama materija ast.
— Maks Plank، Das Wesen der Materie
Çejms Çins bo Plank rozī şud, ki guft: "Koinot beştar ba fikri buzurg nazar ba moşini buzurg monand meşavad. Ba nazar cunin menamojad, ki aql digar jak daxolati tasodufī ba olami materija nest." [12]
Ezoh[viroiş | edit source]
- ↑ "Hylomorphism" Concise Britannica
- ↑ "Atomism: Antiquity to the Seventeenth Century" Bojgonī şudaast 1 apreli 2013 sol. Dictionary of the History of Ideas
"Atomism in the Seventeenth Century" Dictionary of the History of Ideas
Article by a philosopher who opposes atomism Bojgonī şudaast 16 Dekabri 2008 sol.
Information on Buddhist atomism Bojgonī şudaast 3 oktjabri 2022 sol.
Article on traditional Greek atomism
"Atomism from the 17th to the 20th Century" Stanford Encyclopedia of Philosophy - ↑ Stanford Encyclopedia of Philosophy on substance theory. Plato.stanford.edu. 24 ijuni 2013 sançida şud.
- ↑ Encyclopaedia Britannica: Soul Religion and Philosophy.
- ↑ Matter Undermined. The Economic Times (2 November 2012). 21 ijuni 2019 sançida şud.
- ↑ "General Scientific and Popular Papers." In Collected Papers, Vol. 4. Vienna: Austrian Academy of Sciences. Braunschweig/Wiesbaden: Vieweg & Sohn. p. 334.
- ↑ Heisenberg, Werner. 1962. Physics and philosophy: the revolution in modern science
- ↑ Wigner, Eugene Paul (6 December 2012). Philosophical Reflections and Syntheses. ISBN 9783642783746.
- ↑ Stapp, Henry. "Quantum interactive dualism - an alternative to materialism." Journal of Consciousness Studies
- ↑ John Farrell. A Physicist Talks God And The Quantum. Forbes.com. 17 marti 2022 sançida şud.
- ↑ Zurek, Wojciech H., ed. 1990. "Information, Physics, Quantum: The Search for Links." In Complexity, Entropy and the Physics of Information.
- ↑ Jeans, James. 1937. The Mysterious Universe. p. 137.
Pajvandhoi beruna[viroiş | edit source]
- Stanford Encyclopedia:
- Philosophical Materialism (by Richard C. Vitzthum) from infidels.org
- Dictionary of the Philosophy of Mind on Materialism Bojgonī şudaast 23 Dekabri 2020 sol. from the University of Waterloo