Przejdź do zawartości

Wikipedysta:Radomi/brudnopis: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Nie podano opisu zmian
Nie podano opisu zmian
Linia 9: Linia 9:
Na obszarze płaskowyżu jest prowadzona w ograniczonym stopniu gospodarka pastwiskowa i leśna, a także górnictwo i turystyka.
Na obszarze płaskowyżu jest prowadzona w ograniczonym stopniu gospodarka pastwiskowa i leśna, a także górnictwo i turystyka.


{{Panorama|Grand Staircase-big.jpg|900|Paunsaugunt Plateau (links, bei Bryce Canyon) als Nordgrenze des [[Grand Staircase]]}}





Wersja z 22:38, 1 wrz 2023

Bald Knoll jest najmłodszym ze stożków wulkanicznych na płaskowyżu Paunsaugunt

Płaskowyż Paunsaugunt [ˈpɔːn.sɑˌgɑnt] znajduje się w południowo–zachodniej części stanu Utah, w Stanach Zjednoczonych. Leży na wysokości od 2100 do 2800 m w północnej części hrabstwa Kane i południowo–zachodniej części hrabstwa Garfield. Płaskowyż ma ok. 16 km szerokości. Rozpościera się na długości 40 km między Sevier Plateau na południu, a Pink Cliffs na południowym krańcu. Przez płaskowyż przebiega droga krajobrazowa nr 12, jedna z narodowych dróg krajobrazowych.

Obszar jest odwadniany przez wschodnią odnogę rzeki Sevier (East Fork Sevier River), która przez płaskowyż płynie w kierunku północnym do połączenia z główną odnogą rzeki, płynącą wzdłuż zachodniej strony płaskowyżu. Wschodnia jego strona, odwadniana przez rzekę Paria, uchodzącą do Kolorado, jest silnie rozczłonkowana i chroniona w ramach Parku Narodowego Bryce Canyon. Wzdłuż płaskowyżu przebiega fragment wododziału Wielkiej Kotliny, a większa jego część leży na terenie Lasu Narodowego Dixie. Na płaskowyżu notuje się roczny opad śniegu w ilości ok. 5,1 m, przez ok. 200 dni w roku występują cykle zamarzania i odmarzania.

Z geologicznego punktu widzenia płaskowyż powstał przed 10–20 milionami lat w wyniku wypiętrzenia części Wyżyny Kolorado. Wypiętrzenie spowodowało powstanie ciosów wzdłuż brzegu płaskowyżu. Późniejsza erozja, szczególnie we wschodniej części Parku Narodowego Bryce Canyon, doprowadziła do powstania imponujących formacji skalnych, znanych pod nazwą hoodoo i będących wizytówką parku.

Na obszarze płaskowyżu jest prowadzona w ograniczonym stopniu gospodarka pastwiskowa i leśna, a także górnictwo i turystyka.

Szablon:Panorama




[1].

Błąd w przypisach: Brak znacznika zamykającego </ref> po otwartym znaczniku <ref>. W okresie baroku kościół został przebudowany. Około 1640 r. znaczną część wyposażenia wymieniono na barokową, przebudowano zakrystię, a w 1683 r. dobudowano barokową wieżyczkę na dachu.


Kościół Krzyża Świętego w Schaftlach
Heilig-Kreuz-Kirche
Ilustracja
Widok na kościół z północnego wschodu
Państwo

 Niemcy

Kraj związkowy

 Bawaria

Miejscowość

Schaftlach

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Wezwanie

Krzyża Świętego

Położenie na mapie Bawarii
Mapa konturowa Bawarii, na dole znajduje się punkt z opisem „Kościół Krzyża Świętego w Schaftlach”
Położenie na mapie Niemiec
Mapa konturowa Niemiec, blisko dolnej krawiędzi nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Kościół Krzyża Świętego w Schaftlach”
Ziemia47°47′25″N 11°41′11″E/47,790278 11,686389
Multimedia w Wikimedia Commons
Wnętrze kościoła

Kościół Ducha Świętego (niem. Heilig-Geist-Kirche) – kościół katolicki w Schaftlach, miejscowości w gminie Waakirchen, w górnobawarskim powiecie Miesbach, w Niemczech został po raz pierwszy wzmiankowany w 1315 r. Budynek kościoła w swej obecnej formie został wybudowany zasadniczo w latach 1473–1476 w stylu późnogotyckim. W kościele znajduje się szeroko znany krzyż tzw. Schaftlacher Kreuz, będący jednym z najstarszych monumentalnych krucyfiksów, pochodzący z końca X wieku.

Historia

Kościół Świętego Krzyża w Schaftlach został wzmiankowany po raz pierwszy w 1315 r. jako jeden z kościołów pod opieką klasztoru w Tegernsee. Sześć lat po kasacie klasztoru w 1803 r. kościół filialny w Waakirchen należący wcześniej do parafii Gmund am Tegernsee, został podniesiony do rangi samodzielnej parafii z filią w Schaftlach. W 1946 r. w kościele Świętego Krzyża ustanowiono ekspozyturę, a w 1949 r. niby–parafię. Dzisiaj ponownie tworzy zespół parafialny z dawną parafią macierzystą w Waakirchen. Istniejący późnogotycki budynek kościoła został zbudowany w latach 1473–1476 przez Alexa Guglera, budowniczego klasztorów z Tegernsee. Główna ulica Schaftlach w okolicy kościoła nosi nazwę Alex-Gugler-Straße. Pierwsza konsekracja kościoła miała miejsce 4 sierpnia 1476 r[2]. W okresie baroku kościół został przebudowany. Około 1640 r. znaczną część wyposażenia wymieniono na barokową, przebudowano zakrystię, a w 1683 r. dobudowano barokową wieżyczkę na dachu.

Opis

Kościół z południowego zachodu
Widok na empory
Ołtarz

Architektura

Prosta, kaplicowa konstrukcja salowa, z prezbiterium zamkniętym z trzech stron, jak w prawie wszystkich średniowiecznych kościołach, jest skierowana na wschód. Rzucająca się w oczy jest duża wysokość tego raczej przysadzistego kościoła. Prezbiterium uzyskuje światło z czterech ostrołukowych okien, przy czym okno w jego zwieńczeniu, przesłonięte od wewnątrz ołtarzem głównym, zostało wykonane jako dwupasmowe okno maswerkowe. Nawa, która wraz z prezbiterium jest przykryta dachem dwuspadowym, nie posiada od strony północnej żadnego okna, a od południa, od strony ulicy Alex-Gugler-Straße, ma jedno większe, ostrołukowe okno. Na południowej stronie znajduje się, wybudowana w okresie baroku, dwukondygnacyjna zakrystia. Na jej fasadzie umieszczony kunsztowny zegar słoneczny. Od strony zachodniej do nawy i chóru przylega trójkondygnacyjna przybudówka, o takiej samej wysokości jak nawa, która przykryta jest czterospadowym dachem. Obydwa piętra przybudówki pokryte są drewnem, a na parterze na południowej stronie znajduje się ostrołukowy otwór drzwiowy. Światło dociera do przybudówki przez obraz na szkle stworzony w 1997 r. przez Hansa Gottfrieda von Stockhausena[3]. Mniej więcej nad tylną częścią nawy wznosi się wieżyczka z zegarami wieżowymi zwróconymi we wszystkie strony świata. Nad gzymsem umieszczonym w środkowej części wieżyczki, jej przekrój zmienia się z kwadratowego na ośmiokątny, a następnie przechodzi w kopułę cebulową zakończoną kulą i krzyżem.

Mimo niewielkiej liczby okien, wnętrze kościoła jest jasne i interesujące. Prezbiterium nie jest konstrukcyjnie oddzielone od nawy, tak jak w wielu innych kościołach, przez łuk tęczowy. W efekcie końcowym wnętrze kościoła obejmuje również jednolite, późnogotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe, wznoszące się z położonych na dużej wysokości konsoli. Żebra sklepienia pomalowane są na żółto, podobnie jak lizeny wokół otworów okiennych, natomiast pola sklepienia i ściany boczne są białe. W tylnej części nawy znajduje się dwupiętrowa, drewniana empora, wsparta na dwóch podporach po lewej i prawej strony nawy głównej. Na poziomie dolnego piętra empory od południowej strony znajduje się dodatkowe małe okno, a na górnym piętrze umieszczone zostały organy. Podczas gdy parapet dolnej galerii jest zamknięty, to na górnej został nietypowo wykonany jako balustrada.

Wyposażenie

Zgodnie z wezwaniem kościoła, w niszy w głównym ołtarzu znajduje się relikwia krzyża, przechowywana w pozłacanym relikwiarzu. Od XVI w. do cząstki krzyża odbywają się liczne pielgrzymki. Pierwotnie święto Podwyższenia Krzyża Świętego, czyli wezwania kościoła w Schaftlach, odbywało się 3 maja. W wyniku reformy liturgicznej w XX w. termin został przesunięty na 14 września, ale w Schaftlach w każdą ostatnią niedzielę kwietnia odbywa się konna procesja. Uczestnicy na koniach zostają pobłogosławieni relikwią krzyża[2]. Główny ołtarz w swojej obecnej postaci pochodzi z 1641 r. W centralnej niszy, nad relikwią krzyża, znajduje się grupa ukrzyżowania, a w górnej części ołtarza jest przedstawienie Boga Ojca z trójkątem równobocznym, jako symbolem Trójcy Świętej. Na północnej ścianie prezbiterium znajduje się barokowy ołtarz boczny. W trakcie remontu kościoła w latach 2000–2002 prezbiterium zostało poddane renowacji przez rzeźbiarza Wernera Mally'ego. Oprócz nowego ołtarza przenośnego, który został zaprojektowany jako otwarty sześcian z wnęką w kształcie krzyża, prezbiterium zawiera ambonę, sedilię, tabernakulum, chrzcielnicę, zacheuszki i krzyż procesyjny. Na dolnym parapecie empory znajdują się cztery statuetki autorstwa gotyckiego rzeźbiarza Hansa Haldnera, które pierwotnie stanowiły część stalli chóru kościoła klasztoru Tegernsee. Oprócz innych późnogotyckich rzeźb na szczególną uwagę zasługuje figura Madonny z XIV w. oraz figura świętego Ulryka, która jest uważana za główne dzieło tzw. Mistrza z Rabenden[2].

Krzyż z Schaftlach

Krzyż z Schaftlach
Oblicze Jezusa na krzyżu
Przepaska na biodra Jezusa na krzyżu

Zdecydowanie najbardziej znanym elementem wyposażenia kościoła Świętego Krzyża jest tzw. krzyż z Schaftlach – Schaftlacher Kreuz. Ściśle mówiąc, jest to krucyfiks, czyli krzyż łaciński z przybitą do niego postacią Jezusa Chrystusa, dlatego też spotyka się określenie krucyfiks z Schaftlach Schaftlacher Kruzifix. Do 2000 r. krzyż był uważany za znaczące dzieło sztuki romańskiej w Bawarii, datowane na okres ok. 1200 r. Próby wcześniejszego datowania nie miały znaczącego wpływu na artystyczną literaturę naukową. W trakcie prac przygotowawczych do renowacji, krucyfiks był badany przez naukowców od 1999 r. Datowanie radiowęglowe wykazało, że drewno lipowe, z którego wykonano korpus, zostało ścięte ok. 970 r. Wynika z tego, że krucyfiks należy do najstarszych zachowanych przedstawień ukrzyżowanego Chrystusa naturalnej wielkości. Powstał więc mniej więcej równocześnie z krucyfiksem Gerona z kolońskiej katedry oraz z krzyżem triumfalnym z bazyliki św. Piotra i Aleksandra w Aschaffenburgu[3].

Badania warstw malarskich krzyża wykazały dobrze zachowane i tak obszerne ślady oryginalnej powłoki, jak na żadnym innym porównywalnym średniowiecznym krzyżu, nawet jeśli łącznie obejmują tylko 9% jego powierzchni. Początkowo rozważano nawet odkrycie i wyeksponowanie pozostałości oryginalnej powłoki malarskiej. Jednak później musiało to zostać odrzucone przez specjalistów od konserwacji. W końcu zdecydowano się na kompromis między „nową wersją opartą na oględzinach” a „konserwacją widocznego stanu”. W ramach świątecznego tygodnia we wrześniu 2006 r. krucyfiks powrócił do kościoła Świętego Krzyża po gruntownej renowacji[3][4].

Na temat pochodzenia krzyża niewiele wiadomo. W 1884 r. został on po raz pierwszy wzmiankowany na piśmie w kościele w Schaftlach. Można przyjąć, że pochodzenie krzyża należy wiązać z historią klasztoru Tegernsee, pod którego zwierzchnictwem Schaftlach znajdowało się do czasu sekularyzacji w 1803 r. Jest on prawdopodobnie tożsamy z tzw. krzyżem Henryka (Heinrichskreuz), pod którym według tradycji modlił się cesarz Henryk II Święty po niszczycielskim pożarze klasztoru Tegernsee około 970/975 r[5].




Schaftlach
Waakirchen-Schaftlach
Herb
Herb
Państwo

 Niemcy

Kraj związkowy

 Bawaria

Wysokość

759 m n.p.m.

Nr kierunkowy

08021

Kod pocztowy

83666

Tablice rejestracyjne

MB

Położenie na mapie Bawarii
Mapa konturowa Bawarii, na dole znajduje się punkt z opisem „Schaftlach”
Położenie na mapie Niemiec
Mapa konturowa Niemiec, blisko dolnej krawiędzi nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Schaftlach”
Ziemia47°47′44″N 11°41′03″E/47,795556 11,684167
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Dworzec kolejowy gminy Waakirchen w Schaftlach

Schaftlach – największa dzielnica gminy Waakirchen w Niemczech, w kraju związkowym Bawaria, w rejencji Górna Bawaria, w regionie Oberland, w powiecie Miesbach. Do czasów reformy administracyjnej w 1978 r. był samodzielną gminą powiatu Miesbach.

Kościół Świętego Krzyża w centrum

Położenie

Schaftlach leży na północ od Waakirchen na linii kolejowej Lenggries, Tegernsee – Monachium obsługiwanej przez przewoźnika Bayerische Oberlandbahn[6].

Historia

Schaftlach był wzmiankowany po raz pierwszy 1015 r. Położony w centrum wsi Kościół Świętego Krzyża należał do czasu sekularyzacji w 1803 r. do parafii Gmund klasztoru Tegernsee, kiedy to stał się samodzielną parafią. Kościół został zbudowany przez mistrza budowlanego Alexa Guglera z Tegernsee i konsekrowany 4 sierpnia 1476 r[7]. W kościele znajduje się znany krzyż Schaftlacher Kreuz[8]. W czasie wojny trzydziestoletniej (1618–1648) Schaftlach został w znacznej części zniszczony przez wojska szwedzkie i epidemię dżumy[9].

W czasie bawarskiej reformy administracyjnej gmina Schaftlach została scalona z gminą Waakirchen. Obecnie gmina bywa również nazywana jako gmina Waakirchen-Schaftlach – Gemeinde Waakirchen-Schaftlach[10].

Zabytki i infrastruktura

  • Kultowym symbolem Schaftlach jest wieża telewizyjna, nazywana Fertl[11].
  • Kościół Świętego Krzyża
  • Dworzec kolejowy
  • Liczne zabytki architektury


[12]

[13]



Czusowaja
Ilustracja
Maksimowskij Kamień nad Czusową
Kontynent

Europa

Państwo

 Rosja

Rzeka
Długość 592 km
Spadek

0,4

Powierzchnia zlewni

23 000[14] km²

Średni przepływ

222 m³/s

Źródło
Miejsce jezioro Bolszoje Czusowskoje
Wysokość

399

Współrzędne

56°09′06″N 60°20′21″E/56,151667 60,339167

Ujście
Recypient Zbiornik Kamski
Wysokość

108,5

Współrzędne

58°09′36″N 56°22′54″E/58,160000 56,381667

Położenie na mapie Rosji
Mapa konturowa Rosji, po lewej znajduje się punkt z opisem „źródło”, powyżej na lewo znajduje się również punkt z opisem „ujście”
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Czusowaja (Чусова́я) lub Czusowa[15] – rzeka w Rosji na Środkowym Uralu, lewy dopływ Kamy[16]. Przepływa przez obszar obwodów czelabińskiego i swierdłowskiego oraz kraju Permskiego. Rzeka jest interesująca z tego powodu, że swój początek bierze na wschodnich stokach Uralu w Azji, przecina go i dalej płynie po jego zachodnich stokach, leżących już w europejskiej części Rosji, dwa razy przepływając z obwodu swierdłowskiego do kraju Permskiego[17].

Ozdobą Czusowej są liczne skały (tzw. kamienie), znajdujące się w miejscach, gdzie rzeka przecina grzbiety górskie. Malowniczość brzegów Czusowej, duża ilość atrakcyjnych obiektów i liczne wzmianki w literaturze pięknej, uczyniły z niej popularny turystycznie obszar Uralu.

Hydrografia

Dorzecze Kamy

Długość Czusowej wynosi 592 km[14]. Z tego 20 km w obwodzie czelabińskim, 377 km w obwodzie swierdłowskim i 195 km w kraju permskim[18]. Powierzchnia dorzecza to 23000 km²[14], średni spadek – 0,4 m/km[19].

Połudiennaja Czusowaja bierze początek z jeziora Bolszoje Czusowskoje w bagiennej okolicy na północy obwodu czelabińskiego i stamtąd płynie na północ. Źródło położone jest na wysokości 399 m n.p.m[20]. Po 45 km rzeczka łączy się Zapadną Czusową, biorącą początek w pasmie górskim Ufalejski Kriaż i przez około 150 km płynie po wschodnich stokach Uralu. Jej szerokość wynosi na tym odcinku od 10 do 13 m[21].

W górnym biegu Czusowaja zbiera wiele dopływów, przy czym prawe są z reguły większe i obfitsze. Dolina rzeki jest tam szeroka, a jej stoki łagodne. Między jej prawym dopływem, rzeką Riedwą, a wsią Słoboda, na brzegach Czusowej występują wychodnie krystalicznych łupków metamorficznych, powstających w rezultacie interakcji skał magmowych i osadowych[22].

W środkowym biegu dolina zwęża się, brzegi często nabierają charakteru kanionowego, a ten odcinek rzeki bywa nazywany „Горная Чусовая”, (Górską Czusową). Miejscami dolina nieznacznie się rozszerza, a jej zbocza robią się łagodniejsze. Głęboka dolina Czusowej, przechodząca przez warstwy paleozoicznych skał osadowych zapadliska przeduralskiego, przecina szereg niskich łańcuchów górskich. W miejscach tych występują wysokie i strome skały, wznoszące się nad korytem rzeki. Formacje te zbudowane są ze skał pochodzenia osadowego, zwykle z wapienia, a rzadziej z dolomitu, anhydrytu czy łupków metamorficznych i wznoszą się od 10 do 115 m ponad poziom wody w rzece i mają długość od 30 m do półtora kilometra[23]. Skały wapienne ulegają procesom wietrzenia i często przybierają dziwaczne kształty, a oprócz tego zmieniają barwę na brunatno–szary dzięki pokrywającym je plamom porostów. Na obszarze tym aktywne są procesy krasowe, które doprowadziły do powstania licznych jaskiń[19].

Satelitarne zdjęcie okolicy ujścia Czusowej do Kamy

Na tym odcinku rzeka ma wyraźnie górski charakter, znajduje się tu ok. 70 bystrzy, z których największe to „Kaszkinskij pieriebor” (Кашкинский перебор), a spadek osiąga 40 cm/km. Brzegi o łagodnym nachyleniu i związane z nimi mielizny występują na przemian ze stromymi, skalnymi klifami. W korycie rzeki można napotkać duże głazy, wystające czasem ponad powierzchnię wody. Rzeka często zmienia kierunek, omijając masywy górskie. W rejonie wsi Słoboda (Слобода) Czusowaja zakreśla prawie zamkniętą pięciokilometrową pętlę[24]. Szerokość rzeki w środkowym biegu wynosi od 120 do 140 m[25].

W dolnym biegu (poniżej miasta Czusowoj), po opuszczeniu Uralu, rzeka nabiera typowo nizinnego charakteru. Szybkość się zmniejsza, koryto rozszerza się[19] do 300 m[25], a Czusowaja powoli płynie wśród łąk łęgowych, bagien, lasów liściastych i mieszanych, zakreślając czasami szerokie łuki.

Rzeka uchodzi do zatoki Czusowskiej Zbiornika Kamskiego, który powstał w czasie budowy Kamskiej Elektrowni Wodnej, 693 km od ujścia Kamy, nieco powyżej Permu. Spiętrzenie wody w zbiorniku doprowadziło do zatopienia dolnego biegu Czusowej na odcinku 125 km od ujścia. Poziom wody u ujścia Czusowej wynosi 108,5 m n.p.m. (punkt pomiarowy na zaporze Kamskiej Elektrowni Wodnej)[26]. Obok zatoki Czusowskiej znajduje się zatoka Syłwieńska, powstała w dolinie Syłwy[27].

Dopływy

Jeden z dopływów Czusowej

W swoim biegu Czusowaja przyjmuje ponad 150 dopływów. Najważniejsze z nich w kolejności od źródła do ujścia:

Do połowy XX wieku lewym dopływem Czusowej była Syłwa. Po wybudowaniu zapory Kamskiej Elektrowni Wodnej i utworzeniu Zbiornika Kamskiego Syłwa uchodzi do jego zatoki Czusowskiej[28] i zgodnie z danymi rosyjskiego Państwowego Rejestru Wodnego (Государственный водный реестр) nie jest już dopływem Czusowej[14].

Dane hydrologiczne

Zasilanie rzeki jest mieszane z przewagą wód pochodzących z topnienia śniegu (55%). Deszcze stanowią 29%, a dopływ podziemny 18%. Powodzie są typowe od połowy kwietnia do połowy czerwca. Latem zdarza się 6 do 7 wezbrań spowodowanych intensywnymi opadami, w czasie których poziom wody może się podnieść o 4 do 5 m. Jednak zazwyczaj w lipcu i sierpniu Czusowa bywa bardzo płytka. Poziom wody w suchych latach może nie przekraczać 7–15 cm[23]. Dno rzeki w całym jej biegu jest kamieniste i pokryte otoczakami.

Średnioroczny przepływ wynosi 222 m³/s, maksymalny – 4570 m³/s, minimalny – 8,4 m³/s. Prędkość wody jest bardzo wysoka: średnio ok. 8 km/godz. na bystrzach do 25 km/h, co dziesięciokrotnie przewyższa prędkość w takich nizinnych rzekach, jak Wołga czy Kama.

Czusowaja zamarza zwykle w okresie od końca października do początku grudnia, a odmarza w kwietniu – początku maja. W dolnym biegu charakterystyczne są zatory lodowe, powodujące podniesienie się poziomu wody nawet o 3–4 m[23].

Dolny bieg Czusowej

Flora i fauna

W górnym biegu brzegi Czusowej porośnięte są głównie roślinnością bagienną i łąkową, lasy, najczęściej sosnowe, spotyka się tylko miejscami. Brzegi w środkowym biegu porośnięte są głównie tajgą, w której skład wchodzą takie gatunki jak świerk, sosna syberyjska, modrzew i sosna. W dolnym biegu lasy znowu napotyka się rzadziej, przy czym oprócz iglastych występują również mieszane i liściaste, w których podstawowymi gatunkami są osika, brzoza, jarząb, czeremcha i wierzba[22].

Wśród ryb zamieszkujących Czusową można napotkać phoxinusy, okonie, jazgarze, płocie, szczupaki, jazie, klenie i leszcze[29]. W dopływach można znaleźć ślady działalności bobrów, w całym dorzeczu żyją piżmaki. Jesienią nad rzeką znajdują schronienie kaczki i gęsi oraz inne ptactwo wodne. Występują również kolonie raków[25].

Lasy rosnące nad Czusową są zamieszkałe przez liczne zwierzęta, m.in.: łosie, niedźwiedzie, wilki, rysie, lisy, zające, wiewiórki i pręgowce. Często można napotkać cietrzewie i jarząbki[22].

Nazwa

Istnieje kilka wersji pochodzenia nazwy „Czusowaja”:

  • Rosyjski akademik Iwan Lepiochin zasugerował, że nazwa rzeki Czusowaja może pochodzić od słowa „Часовая” Czasowaja (Godzinowa), choć najbardziej prawdopodobnym jest, że to ludowe wytłumaczenie.
  • Aleksandr Martwiejew (1926–2010), założyciel jekaterynburskiej szkoły toponimicznej wyjaśnił pochodzenie nazwy od dwóch rdzeni – zniekształconego komi-permiackiego czus lub udmurckiego czus (szybki, zwinny) i wa (woda). Według słów Matwiejewa „obecnie wymawia się to (nazwę rzeki) i pisze Czusowaja lub po tutejszemu Czusowa, jednak widać, że kiedyś była to Czuswa”. We współczesnym języku komi–permiackim słowa czus już nie ma, ale zostało ono odzwierciedlone we współczesnych nazwach rzek Siewiernyj Czus i Połudiennych Czus przepływających przez okręg Komi-Permiacki, wchodzący w skład kraju Permskiego[17].
  • Rosyjska lingwistka Antonina Kriwoszcziokowa–Gantman wyprowadziła nazwę rzeki od ogólnopermskiego słowa „czus” – „głęboki wąwóz, wąwóz, koryto rzeki z wysokimi brzegami, kanion”, zauważywszy, że w 1928 r. w dorzeczu Wiełwy istniała wieś Czus–Iw „Чус-Йыв (Чус-Ив)”, która leżała nad głębokim wąwozem, mającym prawie pionowe ściany o wysokości do 30 m[30].

Historia

Początki eksploracji i zagospodarowania

Ludzie od dawna osiedlali się nad Czusową. Na jej brzegach archeolodzy odkryli liczne obozowiska z okresu neolitu i epoki brązu. Znaleziono fragmenty naczyń glinianych, ozdób i innych przedmiotów. W jednej z jaskiń na brzegu Czusowej znaleziono szczątki człowieka żyjącego ok. 10 tys. lat temu[31].

W średniowieczu dorzecze rzeki było zamieszkałe przez przedstawicieli takich narodów jak Mansowie, Komi-Permiacy i Baszkirzy. Docierały tam towary z tak dalekich krajów jak Bizancjum czy sasanidzki Iran. Na przykład koło byłego ujścia Syłwy do Czusowej w VII w n.e. stało sanktuarium, w którym podczas prac wykopaliskowych znaleziono monety bizantyjskich cesarzy Herakliusza i Konstantyna III, sasanidzkie drachmy Chosrowa I Anoszirwana, a także monetę z Chorezmu[32].

Pierwsze wzmianki o Czusowej w nowogrodzkich latopisach datuje się na 1396 r[33]. Rosjanie zaczynają aktywnie eksplorować Ural od początku XV wieku, poruszając się po zachodnich jego stokach z północy na południe, przez dorzecze Pieczory i górnej Kamy. Jednak nad Czusową pierwsze rosyjskie osiedla pojawiły się dopiero w 1568 r[19]. i związane były z nazwiskiem kupców Stroganowych, który otrzymali we władanie całe dorzecze Czusowej[34][23].

Właśnie od Stroganowych Jermak dostał ostatnie zapasy na swoją wyprawę w górę Czusowej i Sieriebrianej za Ural. Drużyna rosyjskiego odkrywcy przepłynęła na łodziach w górę Czusowej i Sieriebrianej do przenoski do rzeki Żerawle, która wpadała do Baranczy, dopływu Tagiłu. Po przezimowaniu Jermak spłynął Tagiłem do Tury, a potem przez Toboł dostał się na Irtysz[22][35].

Następnie rozległe tereny za Uralem, a w tym górny bieg Czusowej, zostały oddane Demidowym. Granica między posiadłościami Stroganowych i Demidowych przechodziła po rzece Mieżewaja Utka, od czego zresztą pochodzi jej nazwa (межа (mieża) – miedza)[36]. W górnym biegu Czusowej na bazie bogatych miejscowych złóż, zaczęto w pierwszej połowie XVIII w. budowę licznych hut żelaza[25].

Czusowa – arteria transportowa górniczego i przemysłowego Uralu

Czusowa do czasu budowy kolei przez Ural była używana jako ważna magistrala służąca do transportu uralskich metali do europejskiej części Rosji. Każdej wiosny, w sezonie powodziowym, ciężko wyładowane barki z metalem, tzw. „żelazne karawany”, ruszały z przystani w górnym biegu Czusowej i kierowały się do Permu. Aby dodatkowo zwiększyć poziom wody, spuszczano zawartość zbiorników należących do okolicznych hut[22].

Spław w czasie powodzi był bardzo niebezpieczny dla ciężkich, drewnianych statków. Niektóre z nich szybki nurt rozbijał o przybrzeżne skały. Najniebezpieczniejsze skały nazywano „bojcami” (Боец), a każda z nich ma swoją nazwę. Szczęśliwe przeprowadzenie karawany barek przez całą Czusową i ominięcie wszystkich progów i skał, udawało się tylko doświadczonym flisakom, dobrze znającym charakter rzeki. Tylko wiosną 1877 r. na skale „Razbojnik” (Разбойник) rozbiły się 23 barki i utonęło ponad stu flisaków. W związku z tym na Czusowej od XVII do XIX wieku przeprowadzono poważne prace mające na celu poprawę warunków żeglugi. Wysadzono w powietrze najniebezpieczniejsze skały, bystrza i progi oczyszczone zostały z większych głazów, zainstalowano setki pachołków cumowniczych. W miejscach, gdzie silny nurt wynosił barki na niebezpieczne skały, zainstalowano osłony z kłód, amortyzujące uderzenia. W celu zmniejszenia prędkości barek w miejscach z szybkim nurtem wyrzucano z nich za burtę ciężkie, żeliwne sztaby z kolcami[37]. Celem był wzrost przewozów na rzece do 8049 tys. pudów w 1873 r. W latach 90–tych XIX w. ilość przypadków rozbicia barek na rzece zmniejszył się z 10% do 4% z ogólnej liczby rejsów[22].

Pierwszy parowy statek pojawił się na rzece w 1841 lub 1845 r. Był to stalowy parowiec „Nikita Diemidow” (Никита Демидов). Przez trzy lata statek ciągał barki z wyrobami zakładu „Staroutkinskij zawod” (Староуткинский завод) między Suksunem a Liowszinem[38]. W 1844 r. „Nikita Diemidow” podjął próbę przepłynięcia po środkowym biegu Czusowej od ujścia Syłwy do ujścia Starej Utki, jednak w czasie 24–dniowego rejsu, w czasie którego przepłynął jedynie 200 wiorst, na Baszkurskim bystrzu koło skały Griebieszok silny nurt zniósł parowiec i uderzył nim o barkę i w ten sposób próba nie powiodła się[39][40].

Ważnym etapem zagospodarowania Czusowej był rok 1878, kiedy uruchomiono komunikację na Uralskiej Kolei Kopalnianej. Od tego momentu znaczenie rzeki zaczęło się zmniejszać, ale przewozy do końca XIX w. utrzymywały się na poziomie 6700 tys. pudów[22]. Na początku XX w. zakładowe karawany barek po rzece już nie kursowały, pływały tylko pojedyncze barki ze zbożem, surowcami i różnym sprzętem. Ostatnie barki pływały po Czusowej w latach 20–tych XX w[41]. Wskutek tego stopniowo pustoszały stare wsie nad rzeką i w końcu XX w. wiele z nich zostało całkowicie opuszczonych przez mieszkańców[18].

Również w 1878 r. powstała Francusko–Rosyjska Spółka Akcyjna, która wydzierżawiła zakłady hutnicze księcia S. Golicyna i założyła dużą odlewnię żeliwa i hutę żelaza przy stacji Czusowskaja (obecnie miasto Czusowoj)[42]. Później firma została zreorganizowana i otrzymała nazwę Kamska Spółka Akcyjna Odlewni Żelaza i Stali (Камское акционерное общество железо- и сталеплавильных заводов), do której należały również odlewnia żeliwa Paszinskaja, odlewnia stali Czusowskaja i huta żelaza Nytwienskaja[41].

Historia gospodarki wodnej

Jeszcze w XVIII wieku rosyjski uczony Peter Simon Pallas ogłosił pomysł połączenia Czusowej i Iseti kanałem, dzięki czemu drogą wodną zostałyby połączone dorzecza Wołgi i Obu. W 1815 r. rozpoczęto pewne roboty ziemne. Z inicjatywy Grigorija Zotowa, dyrektora Zakładów Górnoisetskich, został przekopany dwukilometrowy kanał między rzeką Topką, dopływem Czusowej i Rieszotką, dopływem Iseti. Kanał był przeznaczony do przepuszczania wody z Czusowej do Iseti, ale wkrótce został zakopany z obawy, że z braku dostatecznej ilości wody Czusowa może ulec zamuleniu[22]. Powtórnie wrócono do tego projektu sto lat później, ale znowu sprawa nie wykroczyła poza kosztorys[41].

W czasie II wojny światowej w celu poprawy dostaw wody do największego miasta na Uralu, Swierdłowska, został wybudowany zbiornik Wołczychinski. Specjalnym kanałem woda spływała grawitacyjnie do Rieszotki, a dalej do Iseti, nad którą leży miasto[43].

W latach 60–tych XX w. całkiem poważnie rozważano pomysł wybudowania Transuralskiej Drogi Wodnej, która połączyłaby rzeki w europejskiej części ZSRR z syberyjskimi. Częścią tej drogi miałaby się stać Czusowa, na której planowano budowę kaskady zbiorników wodnych. W latach 80–tych XX w. opracowywano projekty sztucznego zwiększenia ilości wody w rzekach na wschodnich stokach Uralu, do czego konieczne było wybudowanie całego systemu zbiorników i tuneli w górnym biegu Wiszery, a także dopływów Czusowej – Kojwy i Uśwy. Projekty te nie zostały zrealizowane do początku XXI w[44].

Badania dorzecza

Dorzecze Czusowej, a szczególnie jego górna część, prawie nie były badane. Pierwszy opis Czusowej, autorstwa zachodnioeuropejskich kupców, Eberharda Isbranda Idesa i Adama Branda, którzy stali na czele rosyjskiego poselstwa do Chin, datuje się na koniec XVII w[22]. Poważne badania naukowe z zakresu geologii dorzecza w XIX w. przeprowadził angielski uczony Roderick Murchison (1792—1871), autor fundamentalnego dzieła „Geologiczny opis europejskiej części Rosji i Uralu”. W tym samym czasie prace na tym obszarze prowadził rosyjski przyrodnik Karl Eichwald (1795—1876), autor pracy „Paleontologia Rosji”[45].

Źródła Czusowej oficjalnie poznano dopiero na przełomie XIX i XX wieku. Za ich odkrywcę uważa się profesora Uniwersytetu Kazańskiego Piotra Krotowa[46].

Znaczenie gospodarcze

Czusowa jest szeroko wykorzystywana do zaopatrzenia w wodę. Szczególnie woda ze zbiornika Wołchiczyńskiego dostarczana jest do zbiornika Wierch–Isietskiego (Верх-Исе́тский пруд), służącego do zaopatrzenia w wodę Jekaterynburga i jego okolic. W celu polepszenia dostaw wody w połowie lat 70–tych XX w. oddano do użytku kaskadę Niaziepietrowską, hydrosystem za pomocą którego woda ze zbiornika Niaziepietrowskiego (Нязепетровское водохранилище) na rzece Ufie jest kierowana do zachodniej Czusowej[47]. Na dopływach Czusowej znajduje się 15 małych, przyzakładowych zbiorników[48].

Ujście Czusowej do Zbiornika Kamskiego przecina most kolejowy

W dorzeczu Czusowej są liczne złoża użytecznych minerałów, które eksploatuje się od XVII w. Część z nich jest już wyczerpana, część natomiast eksploatuje się do chwili obecnej. Wśród bogactw tych okolic znajdują się rudy żelaza i chromu, platyna, złoto, diamenty oraz węgiel kamienny[49].

Rzeka jest żeglowna od miasta Czusowoj, jednak jej znaczenie transportowe jest niewielkie. W ujściu rzeki znajduje się most kolejowy z wysokością przęsła nad zwierciadłem wody 9,5 m, co poważnie ogranicza wielkość statków mogących przepłynąć z Kamy na Czusową. Od lat 30–tych do początku lat 80–tych XX w. w dorzeczu intensywnie wycinano lasy. Drewno spławiano tratwami lub luzem, co przyczyniło się do zanieczyszczenia koryta rzeki[25]. Ostatni spław drewna na Czusowej luzem odbył się w 1973 r. Od lat 90–tych XX w. spław luzem został w Rosji ostatecznie zakazany prawem[50].

Najważniejszymi miejscowościami nad rzeką w kolejności od źródła do ujścia są: miasta Rewda i Pierwouralsk, wsie Bilimbaj, Staroutkinsk, Kyn i Ust–Kojwa, miasto Czusowoj oraz osiedla typu miejskiego Liamino i Wierchnieczusowskije Gorodki.

Ekologia

Według danych Departamentu Ochrony Środowiska Naturalnego Kraju Permskiego, wody rzeki Czusowej w rejonie miasta Czusowoj są mocno zanieczyszczone i nie odpowiadają normom wód przeznaczonych do celów gospodarczych i spożywczych oraz sanitarnych. W rzeczywistości w 2004 r. zanotowano w tym miejscu przekroczenie średniorocznych wartości NDS (najwyższego dopuszczalnego stężenia) dla miedzi – trzykrotne, dla manganu – dziewięciokrotne, dla całkowitego żelaza – czterokrotne, a dla produktów naftowych – dwukrotne. Maksymalne jednorazowe stężenia sześciowartościowego chromu osiągały 1,5 NDS. Jakość wody poniżej miasta Czusowoj została zakwalifikowana do klasy 3[51]. Do największych przedsiębiorstw zanieczyszczających rzekę na terytorium kraju Permskiego należą Czusowskie Zakłady Metalurgiczne (Чусовской металлургический завод) (w 2005 r. odprowadziły do rzeki 41,02 mln m³ niedostatecznie oczyszczonych wód ściekowych i 8,03 tys. ton zanieczyszczeń, a w tym żelaza, magnezu, wanadu, manganu i chromu. Większa część ścieków oczyszczana jest w zakładzie Czusowskoje MUP „Gorwodokanał” (Чусовское МУП «Горводоканал»), który odprowadziło do rzeki 32,07 mln m³ ścieków niedostatecznie oczyszczonych, a tylko 7,81 mln m³ było oczyszczonych zgodnie z normą[52].

Po raz pierwszy na ekologiczne problemy rzeki zwrócono uwagę społeczeństwa w latach 60–tych XX w. z inicjatywy uralskiego pisarza Borysa Riabinina. W latach 1960–1988 uralski uczony E. Jastriebow opracował projekt parku narodowego Rzeka Czusowaja (Река Чусовая)[53]. Dekret administracji obwodu Swierdłowskiego o organizacji parku był wydany dopiero w 2004 r. Powierzchnia parku wynosi 77146 ha. Składa się z dwóch części, Czusowskiej – 56771 ha i Wisimskiej – 20375 ha. Położony jest na obszarze trzech okręgów miejskich: Gornouralskiego, Szalinskiego i Staroutkinskiego. Na terenie parku znajdują się pomniki przyrody, zabytki dziedzictwa przemysłowego i zabytki historii i kultury[54].

Turystyka

Nocleg przy skale nad Czusową. Fotografia Siergieja Prokudina-Gorskiego, 1912

W 1980 r. wszystkie znane skały nad rzeką zostały oznaczone tabliczkami z ich historycznymi nazwami. Czusowaja od dawna była znana ze swoich nadbrzeżnych skał, z których wiele nosi poetyckie nazwy. Dla lekkich turystycznych statków nie stanowią one zagrożenia, a przyciągają turystów swoim pięknem. Jeszcze w latach 60–tych XX w. opracowano wszechzwiązkową trasę turystyczną po rzece od wsi Słoboda do miasta Czusowoj, obsługiwaną przez bazę turystyczną Kourowskaja, która od 1987 r. nosi nazwę Turbaza Czusowaja (Турбаза Чусовая)[29]. Corocznie w wyprawach po rzece i jej dopływach uczestniczyło do 3000 osób[25].

Spływy odbywają się zarówno wiosną (rzeka odmarza w końcu kwietnia), jak i latem, kiedy rzeka ulega silnemu spłyceniu. Kategoria trudności – 1. Przeszkodami są tylko filary mostów. Spływ można zacząć we wsi Kourowka, do której można dojechać pociągiem elektrycznym z Jekaterynburga. Niedaleko od wsi jest ośrodek turystyczny, w którym można wypożyczyć niezbędny ekwipunek. Punktem startowym może być też wioska Staroutkinsk, gdzie zaczyna się park narodowy i znajduje się pierwszy ośrodek parku[19][55].

Najpiękniejszy jest odcinek rzeki w środkowym biegu poniżej wsi Ust–Utka. Dotrzeć można tu przez Niżny Tagił, skąd jest połączenie autobusowe. Poniżej Ust–Utki jest niewiele miejscowości i dlatego nie ma zbyt wielu miejsc do zakończenia spływu. Do wyboru jest wioska Kyn, wieś Wierchniaja Oslianka i miasto Czusowoj. Często, jako początek spływu, wybierane są jedne z głównych dopływów Czusowej – Mieżewaja Utka od wsi Wisino–Utkinsk lub Kojwa – od wsi Ust–Kojwa do miasta Czusowoj[56].

Atrakcje turystyczne

Pamiątkowy krzyż na miejscu narodzenia Nikity Demidowa

Zasadniczym celem spływu Czusową jest podziwianie jej malowniczych brzegów i surowych skał, zwanych kamieniami, wznoszących nad korytem rzeki. Wiele tych skał zostało wziętych pod ochronę państwa jako pomniki przyrody. W wielu z nich występują jaskinie, zwykle pochodzenia krasowego.

Jako interesujące obiekty do zwiedzenia nad rzeką można wymienić malowniczy masyw kamienia Płakuna, znany ze znaleziska archeologicznych kamień Waszkor, jaskinie Szajtanowskije i kamień Filin, położony 312 km od bazy turystycznej w Kourowce, w szczelinie którego znaleziono fragmenty ceramiki datowane na 1000 r. p.n.e[57][58].

Na prawym brzegu naprzeciwko kamienia Pisanego (180 km od bazy w Kourowce) postawiony został pamiątkowy krzyż, wykonany z jednolitej kamiennej bryły. Postawiono go 31 maja 1779 r. w miejscu narodzin w 1724 r. przedsiębiorcy Nikity Diemidowa, młodszego syna Akinfija Diemidowa, rosyjskiego przedsiębiorcy, twórcy przemysłu górniczego na Uralu i Syberii. Wysokość krzyża – 2,6 m[59].

Na lewym brzegu, 316 km od bazy w Kourowce, do Czusowej wpada rzeka Ponysz. Trzy kilometry powyżej ujścia Ponysza znajduje się jaskinia Czudiesnica (Чудесница), największa jaskinia w dolinie Czusowej[60].

Na prawym brzegu, 326 km od bazy w Kourowce, znajdują się ruiny dwóch obozów, wchodzących w skład systemu obozów pracy przymusowej Gułag. W latach 1942–1944 prowadzono tu budowę Ponyszskiej Elektrowni Wodnej (Понышской ГЭС). W 1943 r. na budowie pracowało 1350 więźniów, prowadzono wyrąb lasu. W latach 50–ych XX w. liczba więźniów dochodziła do 2500 osób. Oficjalna nazwa obozu – „Stwor” (Створ)[61][62].

Na prawym brzegu, 322 km od bazy w Kourowce, leży krajobrazowy pomnik przyrody Głuchije Kamni (Глухие Камни) o wysokości do 100 m i Gołuboje Ozioro (Голубое Озеро), krasowe wywierzysko o przebadanej głębokości 56 m[63].

6 km od Czusowego (344 km od bazy w Kourowce) znajduje się Muzeum rzeki Czusowej (Музей реки Чусовой), w którym zebrane zostały różne eksponaty związane z życiem ludzi nad rzeką i z nią samą[64].

Niedaleko od wsi Słoboda i stacji Kourowka leży Kourowskie obserwatorium astronomiczne (Коуровская астрономическая обсерватория ) Uralskiego uniwersytetu państwowego, założone przez Siergieja Muratowa. Zostało tu przeniesione i przekształcone z instytucji edukacyjnej w naukowo–edukacyjną przez jego uczennicę Kławdię Barchatową[65].

Poniżej Czusowego na prawym brzegu, na miejscu obozu WS–389/36 (ВС-389/36), wchodzącego w skład Gułagu, znajduje się muzeum historii represji politycznych Perm-36[66].

Czusowaja w literaturze i sztuce

Znaczek pocztowy ZSRR:
Ural. Rzeka Czusowaja.

Literatura

Rzeka Czusowa jest miejscem akcji szeregu utworów literackich, m.in. „Podlipowcy” (Подлиповцы), Fiodora Rieszetnikowa, „W kamniach” (В камнях) i „Bojcy” (Бойцы) Dymitra Mamina-Sibiriaka, „Zołoto bunta ili wniz po riekie tiesnin” (Золото бунта, или Вниз по реке теснин), „Sierdce Parmy” (Сердце Пармы) i „Gieograf głobus propił” (Географ глобус пропил) Aleksieja Iwanowa[67], „Kamiennyj pojas” (Каменный пояс) Jewginija Fiodorowa[68], „Wiesiołyj sołdat” (Весёлый солдат) Wiktora Astafjewa, a także niektóre opowieści Pawła Bażowa[69].

Rzece Czusowej, jej geografii, florze i faunie, historii poznania i zagospodarowania oraz współczesnemu stanowi dorzecza poświęcona książka jekaterynburskiego pisarza A. Iwanowa z gatunku non–fiction „Message: Czusowaja” (Message: Чусовая)[70].

Kino

W dolnym biegu Czusowej kręcono zdjęcia do wielu epizodów słynnej, radzieckiej komedii muzycznej Wołga-Wołga, w reżyserii Grigorija Aleksandrowa[71]. We wsi Słoboda kręcono film „Ugrium-rieka” (Угрюм-река) Jaropołka Łapszina[72].

Przypisy

  1. ↑ „Unter uns“ mit Svenja Jung. [dostęp 2023-02-21]. (niem.).
  2. ↑ a b c HEILIG KREUZ. [dostęp 2022-04-12]. (niem.).
  3. ↑ a b c DAS SCHAFTLACHER KRUZIFIX. [dostęp 2022-04-12]. (niem.).
  4. ↑ „Ein Geschenk des Himmels“: Schaftlacher Kreuz kehrt zurück. [dostęp 2022-04-12]. (niem.).
  5. ↑ [https://www.erzbistum-muenchen.de/cms-media/media-35902220.pdf Programm für die Festwoche vom 22. September bis 3. Oktober 2006 Rückkehr des Schaftlacher Kreuzes]. [dostęp 2022-04-12]. (niem.).
  6. ↑ Nahverkehr. [dostęp 2022-04-14]. (niem.).
  7. ↑ Geschichte. [dostęp 2022-04-04]. (niem.).
  8. ↑ Lieblingsplätze Tölzer Land - Tegernsee - Schliersee. [dostęp 2022-04-14]. (niem.).
  9. ↑ Schaftlach - das Jahrtausend-Dorf. [dostęp 2022-04-14]. (niem.).
  10. ↑ ALLGEMEINES. [dostęp 2022-04-14]. (niem.).
  11. ↑ Schaftlach. [dostęp 2022-04-14]. (niem.).
  12. ↑ Robert-Koch-Medaille in Gold. [dostęp 2022-04-04]. (niem.).
  13. ↑ Błąd w przypisach: Błąd w składni elementu <ref>. Brak tekstu w przypisie o nazwie laudatio
  14. ↑ a b c d Поиск по данным государственного водного реестра. [dostęp 2020-05-04]. (ros.).
  15. ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VIII. [dostęp 2020-05-04]. (pol.).
  16. ↑ Поиск по данным государственного водного реестра. [dostęp 2020-05-04]. (ros.).
  17. ↑ a b ЧУСОВАЯ река. [dostęp 2020-05-04]. (ros.).
  18. ↑ a b Чусовая. [dostęp 2021-10-05]. (ros.). Błąd w przypisach: Nieprawidłowy znacznik <ref>; nazwę „o reke” zdefiniowano więcej niż raz z różną zawartością
  19. ↑ a b c d e Река Чусовая. [dostęp 2020-05-04]. (ros.).
  20. ↑ Исток реки Чусовой. Озеро Сурны (Суры). Большое и Малое Чусовское озеро. [dostęp 2018-03-17]. (ros.).
  21. ↑ Река Чусовая. [dostęp 2021-10-05]. (ros.).
  22. ↑ a b c d e f g h i Рудольф КАШИН: Чусовая: исторический портрет. [dostęp 2018-04-04]. (ros.).
  23. ↑ a b c d ЧУСОВАЯ река. [dostęp 2018-04-05]. (ros.).
  24. ↑ Камень Переволочный. [dostęp 2018-04-07]. (ros.).
  25. ↑ a b c d e f ЧУСОВАЯ: ИСТОРИЧЕСКИЙ ПОРТРЕТ. [dostęp 2018-04-04]. (ros.).
  26. ↑ Карты: Атлас единой глубоководной системы европейской части РСФСР. Том 9, часть 1 - Камское и Воткинское водохранилища от поселка Керчевский до города Чайковский, карта реки Иньва от устья до селения Майкор. [dostęp 2018-04-07]. (ros.).
  27. ↑ [https://yandex.ru/maps/?whatshere%5Bpoint%5D=56.227180%2C58.822760&whatshere%5Bzoom%5D=17&mode=whatshere Камское водохранилище Пермский край, Россия]. [dostęp 2018-04-07]. (ros.).
  28. ↑ Река Сылва. [dostęp 2018-03-17]. (ros.).
  29. ↑ a b О Турбазе. [dostęp 2020-04-28]. (ros.).
  30. ↑ Корчагин П. А., Лобанова А. С. str. 129: Очерки ранней истории Перми Великой: водно-волоковые пути // Вестник Пермского университета. Серия: История. — 2012. — № 1 (18). — С. 129. [dostęp 2018-04-04]. (ros.).
  31. ↑ Уральские учёные изучают фрагмент скелета человека, жившего тысячи лет назад. [dostęp 2018-04-04]. (ros.).
  32. ↑ Голдобин А. В., Мельничук А. Ф., Перескоков М. Л., Чурилов Э. В.: Ранне-средневековый культовый комплекс городища Усть-Сылва. [dostęp 2018-04-04]. (ros.).
  33. ↑ Битва за Чулмандор. [dostęp 2022-02-023]. (ros.).
  34. ↑ Великий Пояс - Горы Каменные. Вестник Пермского университета. Серия: История. — 2016. — № 1 (32). — str. 42 — 44. [dostęp 2018-04-04]. (ros.).
  35. ↑ Сибирский поход Ермака. [dostęp 2018-04-07]. (ros.).
  36. ↑ Межевая Утка. [dostęp 2018-04-04]. (ros.).
  37. ↑ Чусовая — река жизни. [dostęp 2020-04-28]. (ros.).
  38. ↑ Железные караваны. [dostęp 2018-04-04]. (ros.).
  39. ↑ Сергей Богомолов: На реке Чусовой. [dostęp 2018-04-04]. (ros.).
  40. ↑ Железные караваны. [dostęp 2018-04-04]. (ros.).
  41. ↑ a b c Цветная империя. Россия до потрясений. [dostęp 2022-02-23]. (ros.).
  42. ↑ Туризм в Пермском крае.. [dostęp 2018-04-04]. (ros.).
  43. ↑ Волчихинское водохранилище, или «Свердловское море». [dostęp 2018-05-16]. (ros.).
  44. ↑ От Волги до Енисея. [dostęp 2018-05-16]. (ros.).
  45. ↑ Чусова́я (река)о. [dostęp 2020-05-05]. (ros.).
  46. ↑ Исток реки Чусовой. Озеро Сурны (Суры). Большое и Малое Чусовское озеро. [dostęp 2020-05-05]. (ros.).
  47. ↑ Три вице-мэра Екатеринбурга посетили Нязепетровск — осмотреть каскад. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  48. ↑ Ортофотопланы для навигации по рекам европейской части России. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  49. ↑ РЕКА БОЛЬШОГО БУДУЩЕГО. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  50. ↑ Нет дорог - нет и проблем. lesozagotovka.com. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  51. ↑ СОСТОЯНИЕ И ОХРАНА ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ ПЕРМСКОЙ ОБЛАСТИ В 2005 году. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  52. ↑ 12. Антропогенное воздействие на водные объекты (по материалам КГУ «Аналитический центр» , ФГУ «ТФИ по Пермской области» и ФГУ «ТФИ по КПАО»). [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  53. ↑ Фольклор Причусовья. Воспоминания, предания, легенды, краеведческие исследования.. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  54. ↑ Границы природного парка «Река Чусовая» планируется расширить почти на 20 тысяч гектаров. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  55. ↑ Всем привет!. [dostęp 2022-02-24]. (ros.).
  56. ↑ Подробная информация о маршруте. [dostęp 2022-02-23]. (ros.).
  57. ↑ ФИЛИН (ФИЛИНОВЫЙ) КАМЕНЬ, ЛАНДШАФТНЫЙ ПАМЯТНИК ПРИРОДЫ РЕГИОНАЛЬНОГО ЗНАЧЕНИЯ. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  58. ↑ Указ губернатора Пермской области от 26.06.2001 №163. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  59. ↑ Забытые памятники Урала. Выпуск 10: Крест Никиты Демидова в районе деревни Еква. [dostęp 2018-03-25]. (ros.).
  60. ↑ Пещера Чудесница - подземная сказка. [dostęp 2018-03-25]. (ros.).
  61. ↑ Створ (лагпункт, лаготделение Понышского ИТЛ). [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  62. ↑ Понышская ГЭС: история незаконченной стройки. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  63. ↑ Озера Голубое и Малое Голубое на Чусовой. Глухие камни. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  64. ↑ Этнографический парк истории реки Чусовой. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  65. ↑ История. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  66. ↑ Историческая справка/Historical background. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  67. ↑ "Последний герой" Чусовой. [dostęp 2020-05-03]. (ros.).
  68. ↑ Каменный Пояс. Книга 2. Наследники. [dostęp 2020-05-05]. (ros.).
  69. ↑ Произведения писателей о Чусовой. [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  70. ↑ Просвещенный патриотизм. «Message: Чусовая». [dostęp 2020-05-02]. (ros.).
  71. ↑ Волга-Волга. [dostęp 2018-03-25]. (ros.).
  72. ↑ 10 интересных мест, где снимались знаменитые советские фильмы (фотообзор). [dostęp 2018-03-25]. (ros.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedysta:Radomi/brudnopis&oldid=71174254”