Romania : Diferéncia entre lei versions
Cap resum de modificació |
|||
| Linha 79 : | Linha 79 : | ||
Romania signèt son tractat d'adesion a l'[[Union Europèa]] qu'es en vigor dempuèi lo {{1èr de genièr}} de [[2007]], al meteis moment que [[Bulgaria]]. |
Romania signèt son tractat d'adesion a l'[[Union Europèa]] qu'es en vigor dempuèi lo {{1èr de genièr}} de [[2007]], al meteis moment que [[Bulgaria]]. |
||
== Istòria == |
|||
[[Transilvània]] foguèt una de las províncias de [[Dacia]] conquistadas pels [[Empèri Roman|romans]], en mai d'èsser lo sèti de la capitala dels dacis, [[Sarmizegetusa]]. Alavetz, los romaneses capitèron pas de s'amassar jol poder d'un meteis cap, e la region foguèt conquistada pels [[Ongria|ongreses]] al començant del [[sègle XI]], amb la victòria d'[[Esteban I d'Ongria]] tèsta a Gyula, proprietari del nòrd de Transilvania<ref>http://www.eliznik.org.uk/RomaniaHistory/transylvania-history.htm</ref>. |
|||
=== De la Preïstòria a l'Edat Mejana === |
|||
Ja [[Valaquia]] e Moldàvia lor calguèt s'afrontar a l'[[Empèri Otoman]] (e a d'autres enemics) a travèrs dels sègles, en de repetidas escasenças en avent de pagar de tributs per manténer la siá independéncia. Malgrat las contínuas guèrras, s'atenguèron tanben d'assolidatges culturals, coma pendent lo reinatge de [[Mircea I de Valaquia|Mircea cel Bătrân]], [[Matei Basarab]], [[Constantin Brâncoveanu]] o [[Dimitrie Cantemir]]. Quand los dos de principats arribèron a èsser gradualament vassals de l'[[Empèri Otoman]], mantenguèron la sià [[autonomia]] intèrna e lo drech a una politica exteriora pròpria, a l'èsser l'Empèri sol interessat en los importants tributs financièrs e en los soldats que podiá obténer d'aicí. |
|||
==== Leis originas ==== |
|||
En lo [[sègle XVIII]] los dos principats perdèron los sieus drechs a una politica exteriora pròpria, fins a l'independéncia definitiva del país en [[1878]]. Los romaneses (incluses los de [[Transilvània]]) participèron tanben a la [[Revolucion de 1848]], animats pels ideals del [[nacionalisme]] romantic. [[Alexandru Ioan Cuza]] ([[1859]] - [[1866]]) foguèt lo primièr governant dels "Principats Units de Valaquia e Moldàvia", e comencèt de reformas politicas amb modèl francés. Malgrat aiçò, Cuza foguèt obligat pels sectors pus reaccionaris a abdicar, e s'optèt per portar a un prince estrangièr per regir los Principats Units. |
|||
Situada au sud-èst d'[[Euròpa]], Romania foguèt una dei premierei regions dau [[continent]] onte penetrèt l'[[agricultura]]. A partir dau millenari VIII av. JC, plusors culturas [[Preïstòria|preïstoricas]] se desvolopèron donc sus lo territòri romanés ([[cultura de Salcuta|Salcuta]], [[cultura de Hamangia|Hamangia]], [[cultura de Gumelnita|Gumelnita]], [[cultura de Cucuteni-Tripolie|Cucuteni-Tripolie]], [[cultura de Delul Melcilor-Glina|Delul Melcilor-Glina]], [[cultura de Cucuteni|Cucuteni II]]...). Mestrejèron la produccion de [[terralha]]s, d'[[otís]] e de [[joièu]]s e laissèron de vestigis [[art]]istics ([[escultura]]s) ò [[religion|religiós]] ([[tomba]]s). Pasmens, au sègle XII av. JC, una crisi [[clima]]tica entraïnèt una importanta demenicion de la populacion e l'abandon de mai d'un site. |
|||
[[Fichièr:Romania1901.JPG|thumb|150px|Romania entre 1878 e 1913.]] |
|||
Entre 1878 e lo començament de la [[Primièra Guèrra Mondiala]] Romania comencèt la siá [[industrializacion]] jols principis del [[capitalisme]]. Quand lo conflicte comencèt, lo país se declarèt neutre, jos lo govèrn del rei [[Ferdinand I de Romania|Ferdinand]], felen de Carol I, mas acceptèt après d'entrar en la guèrra en fasent partida de la [[Tripla Ententa]] en [[1916]], amb l'esperança de regropar totas las províncias amb majoritat de populacion romanesa. Amb la fin de la guèrra, l'[[Àustria-Ongria|Empèri Austrian-Ongrés]] e l'[[Empèri Rus]] avián saturat, en daissant [[Bassaràbia]], [[Bucovina]] e [[Transilvània]], se jónher liurament amb Romania en [[1918]]. |
|||
Aqueu vuege [[demografia|demografic]] favorizèt l'installacion de populacions [[Indoeuropèus|indoeuropèas]] a l'origina dei [[civilizacion]]s de [[civilizacion de Tei-Monteoru|Tei-Monteoru]] e dei [[Cultura dei tombas d'arcana|tombas d'arcana]]. Donèron naissença ai pòbles illirians e [[Tràcia|tracians]] qu'ocupavan la region durant l'[[Antiquitat]]. En particular, au sègle I av. JC, lei Dacis, un pòble tracian septentrionau, s'installèt dins lei regions orientalas de la Romania actuala. A la fin dau sègle seguent, ataquèron l'[[Empèri Roman]] sota lo comandament dau rèi [[Diuppaneus]]. La repòsta [[Empèri Roman|romana]] foguèt violenta e l'emperaire [[Trajan]] ([[98]]-[[117]]) conquistèt lo territòri daci entre [[101]] e [[106]]. |
|||
=== Politica === |
|||
[[Dacia]] venguèt una província [[Empèri Roman|romana]] qu'atraiguèt un nombre important de [[colonialisme|colons]] gràcias a sei ressorsas minièras. De [[lenga]] [[latin]]a, leis arribants se mesclèron ambé la populacion daci e la romanizèron rapidament. Dins aquò, la region èra malaisada de protegir e l'emperaire [[Aurelian]] ([[270]]-[[275]]) ordonèt son abandon en [[271]]. La màger part deis abitants foguèron tornats installar au sud de [[Danubi]] e lo rèsta deguèt faciar una tiera d'invasion de [[Empèris nomadas|pòbles nomadas]] ([[Huns]], [[Avars]], [[Ongria|Ongrés]]...) entre lei sègles IV e IX. |
|||
==== La formacion de Valaquia e de Moldàvia ==== |
|||
[[Valaquia]] comencèt d'aparéisser lentament a partir de l'evangelizacion de la region, sota dominacion [[Bulgaria|bulgara]], entre lei sègles VII e X. Ambé lo declin bulgar, passèt sota lo contraròtle de divèrsei [[Empèris nomadas|pòbles nomadas]] : [[Pechenegs]] fins a [[1122]] e [[Cumans]] ai sègles XII e XIII. Après l'incursion [[Empèri Mongòl|mongòlas]] de [[1240]]-[[1242]] en [[Euròpa Centrala]], leis [[Ongria|Ongrés]] l'ocupèron per i establir una marcha militara. Pasmens, se turtèron a una resisténcia viva. En [[1330]], foguèt batuts per lo [[vovoida]] [[Basarab Ièr Intemeietorul]] (vèrs [[1310]] - [[1352]]) a la [[batalha de Posada]]. Lo venceire organizèt una [[Valaquia]] [[independéncia|independenta]]. Un [[metropolita]] [[Ortodoxia|ortodòx]] s'installèt en [[1359]] a [[Arges]] e la [[capitala]] foguèt transferida en [[1385]] a [[Tirgoviste]]. |
|||
Pus expausada que [[Valaquia]] ais atacas vengudas de l'[[estèpa]], [[Moldàvia]] venguèt [[tribut]]ària de l'[[Khanat de l'Òrda d'Aur|Òrda d'Aur]] avans d'èsser somesa a d'influéncias [[Polonha|polonesas]] e [[Ongria|ongresas]]. Pasmens, en [[1359]], lo [[vovoida]] [[Bogdan de Cuhea]] ([[1359]]-[[1365]]) capitèt de venir [[independéncia|independent]]. Puei, durant lo rèine de [[Petru II Musat]] ([[1375]]-[[1391]]), s'organizèt un estat moldau ambé [[Suceava]] coma [[capitala]]. Un metropolita [[Ortodoxia|ortodòx]] s'i installèt en [[1401]]. Dins aquò, lei Tatars demoravan perilhós. Ansin, [[Petru II Musat|Petru II]] se reconoguèt [[vassalitat|vassau]] de [[Polonha]] en [[1387]]. |
|||
=== Entre Otomans, Austrians e Rus === |
|||
==== La conquista otomana ==== |
|||
Après aver passat leis Estrechs dins lo corrent dau sègle XIII, lei [[Empèri Otoman|Turcs Otomans]] ataquèron lei principats [[crestianisme|crestians]] dei [[Balcans]]. [[Valaquia]] foguèt atacada a partir de [[1394]] e venguèt tributària en [[1396]] ambé la revirada de la [[Batalha de Nicopolis|Crosada de Nicopolis]]. Pasmens, sei voivodas assaièron de tornar trobar una [[independéncia]] complèta. En [[1444]], [[Valaquia]] participèt sensa succès a la campanha de [[Jan Hunyadi]] que foguèt batut a [[Batalha de Varna|Varna]]. Puei, en [[1459]], [[Vlad III Tepes]] ([[1456]]-[[1462]]<ref>[[Vlad III Tepes]] reinèt tanben brèvament en [[1448]] e en [[1476]].</ref>) — qu'inspirèt lo [[Dracula]] de la [[literatura]] — refusèt de pagar lo tribut mai foguèt vencut après tres [[annada]]s de resisténcia acarnada. Après aquela desfacha, [[Valaquia]] gardèt una importanta autonòmia intèrna mai sei caps demorèron somés ais Otomans fins au sègle XVIII. En [[1659]], [[Bucarèst]] ne venguèt la [[capitala]]. |
|||
[[Moldàvia]] conoguèt un sòrt similar ben que pus tardiu. D'efèct, un an après lo pagament d'un tribut impausat en [[1456]] per leis [[Empèri Otoman|Otomans]] e lei [[Tatars]], lo voivoda [[Estève III lo Grand]] ([[1457]]-[[1504]]) decidèt de resistir. Gràcias ai sostèns d'[[Ongria]] e de [[Polonha]]-[[Lituània]], infligiguèt una tiera de desfachas a seis adversaris, especialament a [[Batalha de Vaslui|Vaslui]] en [[1475]]. Pasmens, abandonats per seis aliats, deguèt finalament reconóisser la senhoriá turca en [[1489]]. Aquò empachèt pas en [[1538]] una ataca de [[Soliman lo Magnific]] ([[1520]]-[[1566]]) qu'annexèt la region [[litorau|litorala]] de Moldàvia. |
|||
==== Entre Otomans e Habsborg ==== |
|||
Durant lei sègles XVI e XVII, [[Valaquia]] e [[Moldàvia]] demorèron tributàrias de l'[[Empèri Otoman]] mai gardèron un estatut fòrça autonòm : cada principat gardèt seis institucions pròprias (compres [[diplomacia|diplomaticas]] e militaras) e lei tropas turcas i establiguèron ges de [[garnison]] permanenta. Au contrari d'autrei regions [[Balcans|balcanicas]], i aguèt donc pas de [[colonialisme|colonizacion]] [[islam|musulmana]] en Romania. En revènge, lei Turcs susvelhèron l'eleccion dei voivodas. Aquò li permetèt donc de tenir aisament lo país franc dau periòde de revòuta de [[Miquèu lo Brave]] ([[1593]]-[[1601]]). |
|||
La revirada dau [[sètge de Viena (1683)|sètge de Viena]] en [[1683]] entraïnèt lei premiers cambiaments dempuei la conquista turca. D'efèct, en [[1699]], lo [[Tractat de Karlowitz]] laissèt la [[Ongria]] Turca e [[Transilvània]] ais [[Àustria|Austrians]]. Aqueu reculament expausava lei voivodats romanés e leis Otomans decidèron d'i renfòrçar son contraròtle. Ansin, dins lo corrent deis annadas 1710, i impausèron de governadors [[Grècia|grècs]] (dichs ''hospodar'') eissits de l'[[aristocracia]] marchanda e administrativa de [[Constantinòble]]. Renovelats totei lei doas ò tres [[annada]]s, lei ''hospodar'' dirigiguèron lei dos principats fins a [[1821]]. |
|||
==== L'irrupcion dei Rus ==== |
|||
[[File:Romania - Division territòriala vèrs 1750.png|thumb|right|Principats de [[Valaquia]] e de [[Moldàvia]] vèrs [[1750]].]] |
|||
Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XVIII, l'equilibri [[Balcans|balcanic]] entre [[Àustria]] e l'[[Empèri Otoman]] foguèt trebolat per l'arribada dei [[Russia|Rus]] dins la region. En [[1774]], lo tsar obtenguèt un drech de « remonstrança » sus la gestion turca dei dos principats. Puei, en [[1792]], lei Turcs deguèron cedir sei territòris en delà de [[Dniestr]], çò qu'entraïnèt la formacion d'una [[frontiera]] entre [[Russia]] e [[Moldàvia]]. |
|||
Per limitar l'influéncia [[Russia|russa]] dins lei principats romanés, la tutèla [[Empèri Otoman|otomana]] i venguèt alora pus pesanta. Pasmens, en [[1806]], la destitucion dau governador [[Constantin Ypsilanti]], jutjat tròp favorable ai Rus, entraïnèt una guèrra novèla. Tornarmai perduda per lei Turcs, entraïnèt l'annexion de [[Bessaràbia]] e de [[Budjak]] (la zòna litorala annexada en [[1538]] per [[SOliman lo Magnific|Soliman]]). Una partida de la populacion romanesa venguèt ansin russa e lo demorèt fins a la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. |
|||
==== La tutèla russoturca e l'emergéncia dau nacionalisme romanés ==== |
|||
[[File:Romania - Principats de Valaquia e de Moldàvia en 1815.png|thumb|Principats de Valaquia e de Moldàvia en 1815.]] |
|||
Après la [[Revolucion Francesa]], leis idèas novèlas agantèron la societat romanesa e favorizèron l'emergéncia de movements [[nacionalisme|nacionalistas]] coma l'[[Eteria]] [[Grècia|grèga]] que teniá de relèus au sen de la populacion grèga de Romania e coma lo movement de [[Tudor Vladimirescu]]. La revòuta aguèt luòc en [[1821]] e lei dos caps ocupèron [[Bucarèst]]. Pasmens, mau capitèron de s'unir e foguèt [[Tudor Vladimirescu|Vladimirescu]] per [[Alexandre Ypsilanti]] (cap locau de l'[[Eteria]]). Puei, ostil ai movements revolucionari, l'[[Russia|Empèri Rus]] laissèt leis Otomans restablir l'òrdre. |
|||
Pasmens, l'entenduda entre [[Russia|Rus]] e [[Empèri Otoman|Turcs]] durèt gaire e una novèla guèrra se debanèt en [[1828]]-[[1829]]. Ganhada per lei premiers, establiguèt una mena de « condominium » turcorus sus [[Valaquia]] e [[Moldàvia]]. Definit dins lei Reglaments Organics de [[1830]], entraïnèt la formacion d'institucions modèrnas (assemblada generala, conseu dei ministres...) dins cada principat. Lei ''hospodar'' foguèron remplaçats per dos princes reinants elegits per la [[vida]] ambé l'acòrd de [[Constantinòble]] e susvelhats per dos cònsols rus. |
|||
==== L'insureccion de 1848 ==== |
|||
En [[1848]], [[Valaquia]] e [[Moldàvia]] foguèron tocadas per lei contracòps de la [[Revolucion Francesa de 1848]]. En junh, sota l'influéncia de [[nacionalisme|nacionalistas]] coma [[Alexandre Ion Cuza]] ò ((Ion Bratianu]], una insureccion comencèt a [[Bucarèst]] exigissent de reformas politicas e la formacion d'una Romania unida e [[independéncia|independenta]]. Pasmens, en setembre, de tropas [[Empèri Otoman|otomanas]] e [[Russia|russas]] intrèron dins lei dos principats per i restablir l'òrdre. Lei Reglaments Organics foguèron suspenduts en [[1849]] e lo sistèma dei ''hospodar'' restablit. |
|||
==== De l'autonòmia a l'independéncia ==== |
|||
[[File:Romania - Romania en 1878.png|thumb|Romania en 1878.]] |
|||
La revirada de la revòuta de [[1848]] entraïnèt l'[[exili]] de mai d'un [[patriotisme|patriota]] romanés en [[Euròpa Occidentala]], especialament en [[França]]. Aquò permetèt d'interessar [[París]] e [[Londres]] a la causa romanesa e la segonda mitat dau sègle XIX veguèt la mesa en plaça progressiva de l'[[independéncia]]. D'efèct, en [[1856]]-[[1858]], dins l'encastre de la [[Guèrra de Crimèa]] ([[1853]]-[[1856]]), lei Francobritanics impausèron la fin dau [[protectorat]] rus sus la region, la creacion d'un divan cargat de revisar lei Reglaments Organics e la creacion d'una cort de justícia comuna ai dos principats. En [[1859]], leis assembladas de [[Valaquia]] e de [[Moldàvia]] elegiguèron lo meteis prince ([[Alexandre Ion Cuza]]) entraïnant ''[[de facto]]'' l'unificacion dau país (reconeguda per lo sultan en [[1861]]). |
|||
Alexandre mau contentèt lei [[conservatisme|conservadors]] amb une reforma agrària e lei [[liberalisme|liberaus]] ambé l'instauracion d'un regime autoritari. En [[1866]], foguèt donc obligat d'abdicar. [[Carol Ièr|Carles de Hojenzollern-Sigmaringer]], prince alemand parent dau rèi de [[Prússia]] e de l'emperaire de [[França]], foguèt alora proclamat prince de [[Valaquia]] e de [[Moldàvia]] en mai. Puei, la meteissa annada, una [[constitucion]] novèla creèt un principat unificada de Romania. |
|||
En [[1878]], aprofichant un ennau conflicte entre [[Russia|Rus]] e [[Empèri Otoman|Otomans]], Romania jonhèt lo camp rus e negocièt son [[independéncia]] a la [[Conferéncia de Berlin]]. Per aquò, deguèt abandonar lei territòris rus annexats lòng de la frontiera moldava a l'eissida de la [[Guèrra de Crimèa]]. En cambi, obtenguèt [[Dodrudja]] (e i reconóisser ai [[islam|musulmans]] de drechs politics egaus ai Romanés). Ansin, l'independéncia foguèt internacionalament reconeguda en [[1880]]. |
|||
=== La Romania independenta === |
|||
==== De l'independéncia a la desfacha de 1916 ==== |
|||
Proclamat rèi, [[Carol Ièr[Carol I{{èr}}]] ([[1866]]-[[1914]]) renoncièt a la conquista de [[Transilvània]] (tenguda per [[Àustria]]-[[Ongria]]) e se preocupèt de desvolopament economic. Fondèt ansin plusors [[universitat]]s ([[Bucarèst]], [[Iasi]]...). [[Diplomacia|Diplomaticament]], èra inicialament un aliat d'[[Alemanha]] mai se raprochèt pauc a pauc de [[França]] e de [[Russia]] en causa dei besonhs de finançament de sa politica d'industrializacion. En [[1912]], demorèt ansin neutre durant la [[Premiera Guèrra Balcanica]] còntra l'[[Empèri Otoman]] (octòbre de [[1912]] - mai de [[1913]]) avans de participar a la segonda còntra [[Bulgaria]] (junh-aost de [[1913]]). Aquò permetèt a Romania d'annexar la [[Dobrudja dau Sud]]. Enfin, demorèt tanben neutre au començament de la [[Premiera Guèrra Mondiala]]. |
|||
Son nebòt [[Ferrand Ièr de Romania|Ferrand I{{èr}}]] ([[1914]]-[[1927]]) li succediguèt en octòbre de [[1914]]. Pròche deis Aliats, declarèt la guèrra ais Empèris Centraus en aost de [[1916]] en cambi de [[Transilvània]]. Lei tropas romanesas ocupèron [[Brajsov]] mai deguèron rapidament se retirar en fàcia de còntra-ofensivas [[Alemanha|alemandas]], [[Ongria|ongresas]]<ref>[[Ongria]] fasiá partida d'[[Àustria]]-[[Ongria]] mai teniá lei sieunas fòrças militaras.</ref> e [[Bulgaria|bulgaras]]. En decembre de [[1916]], lei Romanés perdiguèron [[Bucarèst]] e lei rèstas de son armada deguèt s'enfugir en Moldàvia ont una ajuda [[Russia|russa]] li permetèt de se restablir. |
|||
==== La formacion de la Granda Romania ==== |
|||
Après la desfacha de [[1916]], l'armada romanesa tenguèt un ròtle segondari sus lo frònt orientau. Après lo començament de la [[Revolucion Russa]], foguèt enceuclada per seis adversaris e obligada de signar un [[armistici]] en decembre de [[1917]]. Deguèt restituir la [[Dobrudja dau Sud]] a [[Bulgaria]] e laissar leis Empèris Centraus esplechar lei ressorsas de [[Valaquia]] per son esfòrç de guèrra. Pasmens, [[Bucarèst]] aprofichèt lo caòs en [[Ucraïna]] per estendre son territòri vèrs l'èst. En particular, en març de [[1918]], de Romans prenguèron lo contraròtle de [[Chisinau]] onte proclamèron la reünion dei regions romanesas de l'[[Empèri Rus]] a Romania. |
|||
Puei, en novembre de [[1918]], lei Romans se revoutèron còntra leis Empèris Centraus e participèron tornarmai a la guèrra. Ocupèron [[Transilvània]] e lo mes seguent, una assemblada de captaus ne votèt l'annexion. La [[Tractat de Versalhas|Conferéncia de Versalhas]] definiguèt lei [[frontiera]]s novèlas dau país qu'annexèt [[Transilvània]], [[Bucovina]] e [[Bessaràbia]]. En mai d'aquò, [[Bulgaria]] deguèt tornarmai cedir la [[Dobrudja dau Sud]]. Aquelei modificacions territòrialas foguèron fòrça mau acceptadas per leis [[Ongria|Ongrés]] qu'assaièron de s'i opausar. Pasmens, la mesa en plaça d'un regime [[comunisme|comunista]] a [[Budapèst]] permetèt ai Romanés de menar una guèrra d'amplor còntra sei vesins, d'ocupar militarament sa [[capitala]] d'aost e de novembre de [[1919]] e de li impausar de concessions suplementàrias (mitat de [[Banat]] e divèrsei territòris frontaliers ambé lei vilas d'[[Arad]], d'[[Oradea]] e de [[Satu Mare]]). |
|||
==== L'entre doas guèrras ==== |
|||
[[File:Romania - Romania en 1925.png|thumb|Romania en 1925.]] |
|||
En [[1920]], Romania aviá ansin doblat sa superficia de [[1914]]. Pasmens, son territòri assostava d'ara endavant mai d'una minoritat [[etnia|etnica]] (8% d'[[Ongria|Ongrés]], 4% d'[[Alemanha|Alemands]], 4% de [[judaïsme|judieus]], 3% d'[[Ucraïna|Ucraïnians]]). En mai d'aquò, la diversitat religiosa èra tanben fòrça importanta ambé d'[[Ortodoxia|ortodòxs]] (72% de la populacion), de [[Catolicisme|catolics]], d'uniates, de [[Protestantisme|protestants]] (luterians, calvinistas...), de [[judaïsme|judieus]] e de [[islam|musulmans]]. Per reglar aquelei questions, la constitucion de 1923 assegurava un respèct estricte dei [[drech]]s dei minoritats. Pasmens, dins lei fachs, ambé la desagregacion rapide de la [[democracia]] romanesa, lei tensions se multipliquèron. |
|||
D'efèct, a sa [[mòrt]], [[Ferrand Ièr de Romania|Ferrand I{{èr}}]] assaièt d'empachar son fiu [[Carol II de Romania|Carol]] de prendre lo poder. Nomèt donc son segond fiu, [[Miquèu Ièr de Romania|Miquèu]], coma eiretier. Pasmens, coma lo rèi novèu èra un enfant, aquò necessitèt la creacion d'una [[regéncia]] que foguèt reversat en [[1930]] per [[Carol II de Romania|Carol]] e e sei partisans. En [[1938]], après uech de regime parlamentari ineficaç, [[Carol II de Romania|Carol II]] prenguèt dirèctament lo poder, enebiguèt lei [[partit politic|partits politics]] e executèt lei caps dau movement [[faissisme|faissista]] de la [[Garda de Fèrre]]. |
|||
==== La Segonda Guèrra Mondiala ==== |
|||
[[File:Romania - Romania en 1940.png|thumb|Romania en 1940.]] |
|||
Au començament de la [[Segonda Guèrra Mondiala]], [[Carol II de Romania|Carol II]] assaièt de demorar neutre. Pasmens, en junh de [[1940]], deguèt cedir [[Bessaràbia]] e la [[Bucovina dau Nòrd]] a l'[[URSS]] après un [[ultimatum]] d'[[Estalin]]. Après aquela desfacha, lo rèi decidèt donc de se raprochar d'[[Alemanha]] e nomèt lo novèu cap de la [[Garda de Fèrre]], [[Horia Sima]], coma cap dau [[govèrn]]. Aquò empachèt pas lei pèrdas de la [[Transilvània dau Nòrd]] e de la [[Dobrudja dau Sud]] respectivament donada per [[Adolf Hitler]] a seis aliats ongrés e bulgar. Aqueleis abandons entraïnèron de manifestacions importantas dins lo país e [[Carol II de Romania|Carol II]] foguèt obligat d'abdicar per lo [[manescau]] [[Ion Antonescu]], novèu cap dau govèrn. |
|||
[[Ion Antonescu|Antonescu]] obtenguèt rapidament lo sostèn deis [[Alemanha|Alemands]], çò que li permetèt de resistir a una temptativa de còp d'estat organizada per la [[Garda de Fèrre]]. En junh de [[1941]], acceptèt de participar a l'invasion de l'[[URSS|Union Sovietica]] en cambi de la cession de divèrsei territòris en [[Moldàvia]] e en [[Ucraïna]]. Lei tropas romanesas i participèron a divèrseis atrocitats, especialament dins la region d'[[Odessa]]. Pasmens, foguèron decimadas a la [[batalha d'Estalingrad]] en [[1942]]-[[1943]]. Aquela desfacha entraïnèt una reduccion importanta de la participacion romanesa a la guèrra. |
|||
En abriu de [[1944]], lei fòrças [[URSS|sovieticas]] arribèron lòng dei frontieras romanesas. Lo 23, un còp d'estat reversèt lo manescau [[Ion Antonescu|Antonescu]] e fisèt lo poder a [[Miquèu Ièr de Romania|Miquèu I{{èr}}]]. Romania jonhèt alora lo camp de la Granda Aliança e acabèt la guèrra còntra l'Axe. Pasmens, deguèt renonciar definitivament ai territòris annexats per lei [[URSS|Sovietics]] e per lei [[Bulgaria|Bulgars]] en [[1940]]. De mai, de tropas [[URSS|sovieticas]] foguèron estacionadas sus son territòri. |
|||
==== Lo periòde comunista ==== |
|||
[[File:Romania - Romania après la Segonda Guèrra Mondiala.png|thumb|Romania après la Segonda Guèrra Mondiala.]] |
|||
A partir de març de [[1945]], lei tropas [[URSS|sovieticas]] de Romania meteguèron en plaça un [[govèrn]] dirigit per [[Petru Groza]] que menèt una reforma agrària, demobilizèt l'armada romanesa e organizèt d'eleccions liuras en novembre de [[1946]]. Probablament trucats, lei resultats donèron la victòria ai [[comunisme|comunistas]] e a seis aliats. Puei, en decembre de [[1947]], lo rèi [[Miquèu Ièr de Romania|Miquèu]] foguèt obligat d'abdicar entraïnant la proclamacion d'una republica populara. Lo modèl [[URSS|sovietic]] foguèt alora largament impausat a la societat romanesa e [[Gheorghe Gheorghiu-Dej]] venguèt la figura principala dau regime. |
|||
Pasmens, dins lo corrent deis annadas 1950, Romania obtenguèt una certana autonòmia au sen dau blòt [[URSS|sovietic]] ambé lo retirament dei tropas sovieticas, l'organizacion d'una politica industriala pròpria e un raprochament ambé lei país occidentaus. Après la [[mòrt]] de [[Gheorghe Gheorghiu-Dej|Gheorghiu-Dej]] en [[1965]], lo regime foguèt dominat per [[Nicolae Ceausescu]] que contunièt la politica de son predecessor (reconóissença de la [[Alemanha de l'Oèst|RFA]], refús de participar a l'invasion de [[Checoslovaquia]]...). Pasmens, au sen de son país, [[Nicolae Ceausescu|Ceausescu]] renforcèt lo ròtle de la polícia politica (''[[Securitate]]'') e dau Partit. Pauc a pauc, donèt tanben una orientacion [[nacionalisme|nacionalista]] au regime. |
|||
Leis annadas 1970 foguèron marcadas per l'aparicion de dificultats economicas que se transformèron pauc a pauc en crisi grèva. Entraïnèron de restriccions mai e mai importantas e l'adopcion de la politica de « sistematizacion ». Destinada a racionalizar la produccion, entraïnèt la destruccion de mai d'un [[vilatge]] e lo desplaçament deis abitants dins de lotjaments collectius. Vengut fòrça impopular, [[Nicolae Ceausescu|Ceausescu]] foguèt reversat e executat après una brèva revolucion que se debant dau 22 au 25 de decembre de [[1989]]. |
|||
==== Romania dempuei 1989 ==== |
|||
Dempuei [[1989]], Romania a adoptat d'institucions [[democracia|democraticas]] e jonhat lo blòt occidentau. Pasmens, lo país contunia de faciar de problemas economics importants. D'efèct, leis eleccions de mai de [[1990]] foguèron ganhadas per lo [[Frònt de Salut Nacionau]] (FSN) dirigits per de captaus de la ''nomenklatura'' dau periòde [[comunisme|comunista]]. Sa figura principala, [[Ion Iliescu]], foguèt elegit a la presidéncia. Dins un contèxte economic malaisat en causa de l'afondrament generau dau blòt [[URSS|sovietic]], [[Ion Iliescu|Iliescu]] gardèt lo poder gràcias au sostèn dei fòrças eissidas dau regime [[comunisme|comunista]] (''nomenklatura'', companhiás estatalas, sindicat dei minaires...). Tornat elegir president en [[1992]] (66% dei sufragis exprimits), limitèt la liberalizacion de l'economia mai poguèt pas empedir lo desvolopament de la [[corrupcion]]. Pasmens, l'economia comencèt de se redreiçar a partir de [[1994]]. |
|||
L'oposicion ganhèt leis eleccions de [[1996]] e [[Emil Constantinescu]] remplacèt [[Ion Iliescu]]. Engatjèt una politica de reformas liberalas e raprochèt lo país de l'[[Union Europèa]] e de l'[[OTAN]]. Pasmens, sei mesuras entraïnèron una novèla crisi economica que durèt de [[1997]] a [[1999]]. En [[2000]], [[Ion Iliescu]] foguèt tornarmai elegit e son Premier Ministre, [[Adrian Nastase]], capitèt de redreiçar la situacion economica. Romania venguèt ansin membre de l'[[OTAN]] e de l'UE en [[2007]]. Pasmens, leis escandòls financiers minèron la populacion dau govèrn que perdiguèt leis eleccions de [[2004]] au profiech de [[Traian Basescu]]. Lo país foguèt durament tocat per la [[crisi economica de 2008]] e [[Traian Basescu|Basescu]] apliquèt de mesuras d'austeritat drasticas (aumentacion deis impòsts indirèctes, licenciament de {{formatnum:200000}} foncionaris...). En [[2014]], lo liberau [[Klaus Iohannis]] foguèt elegit a la presidéncia. |
|||
== Politica == |
|||
Romania es una [[republica]] [[parlament]]ària. Lo president, elegit per la populacion per un periòde de cinc ans, es lo cap d'Estat. Actualament es [[Traian Băsescu]]. Lo [[primièr ministre]], actualament [[Emil Boc]], es lo cap de govèrn. |
Romania es una [[republica]] [[parlament]]ària. Lo president, elegit per la populacion per un periòde de cinc ans, es lo cap d'Estat. Actualament es [[Traian Băsescu]]. Lo [[primièr ministre]], actualament [[Emil Boc]], es lo cap de govèrn. |
||
La [[Constitucion]] actuala de Romania foguèt redigida en [[1991]], après la casuda de [[Nicolae Ceaucescu]], e modificada en [[2003]]. S'establís l'eleccion populara d'un President e un Parlament mejançant votacion dels ciutadans màgers de 18 ans, e l'existéncia d'una Cort Constitucionala e una autra cort mendre. |
La [[Constitucion]] actuala de Romania foguèt redigida en [[1991]], après la casuda de [[Nicolae Ceaucescu]], e modificada en [[2003]]. S'establís l'eleccion populara d'un President e un Parlament mejançant votacion dels ciutadans màgers de 18 ans, e l'existéncia d'una Cort Constitucionala e una autra cort mendre. |
||
== Geografia == |
|||
[[Fichièr:Roumanie_carte.png||250px|thumb|right|Mapa de Romania]] |
[[Fichièr:Roumanie_carte.png||250px|thumb|right|Mapa de Romania]] |
||
Capitala: [[Bucarèst]]. Autras ciutats: [[Cluj-Napoca]], [[Timişoara]], [[Iaşi]], [[Constanţa]], [[Craiova]], [[Galaţi]], [[Braşov]], [[Oradea]], [[Sibiu]]. |
Capitala: [[Bucarèst]]. Autras ciutats: [[Cluj-Napoca]], [[Timişoara]], [[Iaşi]], [[Constanţa]], [[Craiova]], [[Galaţi]], [[Braşov]], [[Oradea]], [[Sibiu]]. |
||
| Linha 148 : | Linha 248 : | ||
|} |
|} |
||
== Lengas de Romania == |
|||
''De veire: [[Economia de Romania]].'' |
|||
=== Cultura === |
|||
=== Lengas de Romania=== |
|||
La lenga oficiala de Romània es lo [[romanés]]. Es la lenga mairala d'aperaqui 90,6% de la populacion<ref>recensament de 2011</ref>. I a tanben de minoritats significativas installadas dempuèi de sègles. |
La lenga oficiala de Romània es lo [[romanés]]. Es la lenga mairala d'aperaqui 90,6% de la populacion<ref>recensament de 2011</ref>. I a tanben de minoritats significativas installadas dempuèi de sègles. |
||
| Linha 159 : | Linha 254 : | ||
Vèire: [[lengas de Romania]] |
Vèire: [[lengas de Romania]] |
||
== Demografia == |
|||
Segon lo recensament de 2011, i auriá 19 042 936 estatjants. (2002: 21 680 974). Aquela baissa es la consequéncia d'una emigracion importanta (mai de 250 000 per an sul periòde 2002-2011), atal coma d'una feconditat flaca (1,36). En 2011, lo taus de natalitat èra de 10,3 e la mortalitat de 13,2. |
Segon lo recensament de 2011, i auriá 19 042 936 estatjants. (2002: 21 680 974). Aquela baissa es la consequéncia d'una emigracion importanta (mai de 250 000 per an sul periòde 2002-2011), atal coma d'una feconditat flaca (1,36). En 2011, lo taus de natalitat èra de 10,3 e la mortalitat de 13,2. |
||
| Linha 165 : | Linha 260 : | ||
vèire: [[Demografia de Romania]] |
vèire: [[Demografia de Romania]] |
||
== Liames intèrnes == |
|||
=== Vejatz tanben === |
|||
== Bibliografia == |
|||
=== Ligams extèrnes === |
|||
{{Païses d'Euròpa (COE)}} |
|||
== Nòtas e referéncias == |
== Nòtas e referéncias == |
||
<references |
<references/> |
||
{{Païses d'Euròpa (COE)}} |
|||
[[Categoria: Romania]] |
[[Categoria: Romania]] |
||
Version del 16 agost de 2016 a 21.04
| Romania | |
| România | |
 Bandièra de Romania  Escut de Romania | |
| Imne: Deșteaptă-te, române! | |
 | |
| Administracion | |
|---|---|
| Capitala | Bucarèst 44° 25' N; 26° 06'E |
| Forma de l'Estat | Republica semipresidenciala |
| President | Klaus Iohannis |
| Geografia | |
| Vila principala | Bucarèst |
| Superfícia | Classat 78en |
| • Totala | 238 391 km² |
| • Aiga (%) | 3,0 % % |
| Punt culminant | Moldoveanu (ca)   |
| Demografia | |
| Populacion | Classat 54en |
| • Totala | 19 861 408[1] ab. (2015) |
| • Densitat | 83,4 ab./km² |
| Istòria | |
| Independéncia | 9 de mai de 1877 ( de l'Empèri Otoman) |
| Economia | |
| Moneda | leu romanés RON |
| Autras informacions | |
| Indicatiu telefonic | 40 |
| ISO 3166 | RO |
| Fus orari | +2 |
| Domeni internet | .ro |
| Devisa nacionala: (cap) | |
| Superfícia | 238 391 km² |
| Populacion Densitat |
19 042 936 (2011) 79,9 ab./km² |
| Independéncia - Jorn |
(de l'Empèri Otoman) 10 de mai de 1877 |
| Zòna orària | UTC+2 |
| Imne nacional | Deşteaptă-te, române! |
| Còde telefonic | 40 |
Romania (România en romanés) es un país de l'Euròpa balcanica, situat en riba de la mar Negra, al nòrd de Bulgaria, al sud d'Ucraïna e a l'èst d'Ongria e Serbia. La "Romania" culturala, istorica e lingüistica inclutz Moldàvia mas l'estat de Moldàvia es separat de l'estat de Romania.
Sa capitala es Bucarèst.
Lo gentilici es romanés -esa.
Romania signèt son tractat d'adesion a l'Union Europèa qu'es en vigor dempuèi lo 1èr de genièr de 2007, al meteis moment que Bulgaria.
Istòria
De la Preïstòria a l'Edat Mejana
Leis originas
Situada au sud-èst d'Euròpa, Romania foguèt una dei premierei regions dau continent onte penetrèt l'agricultura. A partir dau millenari VIII av. JC, plusors culturas preïstoricas se desvolopèron donc sus lo territòri romanés (Salcuta, Hamangia, Gumelnita, Cucuteni-Tripolie, Delul Melcilor-Glina, Cucuteni II...). Mestrejèron la produccion de terralhas, d'otís e de joièus e laissèron de vestigis artistics (esculturas) ò religiós (tombas). Pasmens, au sègle XII av. JC, una crisi climatica entraïnèt una importanta demenicion de la populacion e l'abandon de mai d'un site.
Aqueu vuege demografic favorizèt l'installacion de populacions indoeuropèas a l'origina dei civilizacions de Tei-Monteoru e dei tombas d'arcana. Donèron naissença ai pòbles illirians e tracians qu'ocupavan la region durant l'Antiquitat. En particular, au sègle I av. JC, lei Dacis, un pòble tracian septentrionau, s'installèt dins lei regions orientalas de la Romania actuala. A la fin dau sègle seguent, ataquèron l'Empèri Roman sota lo comandament dau rèi Diuppaneus. La repòsta romana foguèt violenta e l'emperaire Trajan (98-117) conquistèt lo territòri daci entre 101 e 106.
Dacia venguèt una província romana qu'atraiguèt un nombre important de colons gràcias a sei ressorsas minièras. De lenga latina, leis arribants se mesclèron ambé la populacion daci e la romanizèron rapidament. Dins aquò, la region èra malaisada de protegir e l'emperaire Aurelian (270-275) ordonèt son abandon en 271. La màger part deis abitants foguèron tornats installar au sud de Danubi e lo rèsta deguèt faciar una tiera d'invasion de pòbles nomadas (Huns, Avars, Ongrés...) entre lei sègles IV e IX.
La formacion de Valaquia e de Moldàvia
Valaquia comencèt d'aparéisser lentament a partir de l'evangelizacion de la region, sota dominacion bulgara, entre lei sègles VII e X. Ambé lo declin bulgar, passèt sota lo contraròtle de divèrsei pòbles nomadas : Pechenegs fins a 1122 e Cumans ai sègles XII e XIII. Après l'incursion mongòlas de 1240-1242 en Euròpa Centrala, leis Ongrés l'ocupèron per i establir una marcha militara. Pasmens, se turtèron a una resisténcia viva. En 1330, foguèt batuts per lo vovoida Basarab Ièr Intemeietorul (vèrs 1310 - 1352) a la batalha de Posada. Lo venceire organizèt una Valaquia independenta. Un metropolita ortodòx s'installèt en 1359 a Arges e la capitala foguèt transferida en 1385 a Tirgoviste.
Pus expausada que Valaquia ais atacas vengudas de l'estèpa, Moldàvia venguèt tributària de l'Òrda d'Aur avans d'èsser somesa a d'influéncias polonesas e ongresas. Pasmens, en 1359, lo vovoida Bogdan de Cuhea (1359-1365) capitèt de venir independent. Puei, durant lo rèine de Petru II Musat (1375-1391), s'organizèt un estat moldau ambé Suceava coma capitala. Un metropolita ortodòx s'i installèt en 1401. Dins aquò, lei Tatars demoravan perilhós. Ansin, Petru II se reconoguèt vassau de Polonha en 1387.
Entre Otomans, Austrians e Rus
La conquista otomana
Après aver passat leis Estrechs dins lo corrent dau sègle XIII, lei Turcs Otomans ataquèron lei principats crestians dei Balcans. Valaquia foguèt atacada a partir de 1394 e venguèt tributària en 1396 ambé la revirada de la Crosada de Nicopolis. Pasmens, sei voivodas assaièron de tornar trobar una independéncia complèta. En 1444, Valaquia participèt sensa succès a la campanha de Jan Hunyadi que foguèt batut a Varna. Puei, en 1459, Vlad III Tepes (1456-1462[2]) — qu'inspirèt lo Dracula de la literatura — refusèt de pagar lo tribut mai foguèt vencut après tres annadas de resisténcia acarnada. Après aquela desfacha, Valaquia gardèt una importanta autonòmia intèrna mai sei caps demorèron somés ais Otomans fins au sègle XVIII. En 1659, Bucarèst ne venguèt la capitala.
Moldàvia conoguèt un sòrt similar ben que pus tardiu. D'efèct, un an après lo pagament d'un tribut impausat en 1456 per leis Otomans e lei Tatars, lo voivoda Estève III lo Grand (1457-1504) decidèt de resistir. Gràcias ai sostèns d'Ongria e de Polonha-Lituània, infligiguèt una tiera de desfachas a seis adversaris, especialament a Vaslui en 1475. Pasmens, abandonats per seis aliats, deguèt finalament reconóisser la senhoriá turca en 1489. Aquò empachèt pas en 1538 una ataca de Soliman lo Magnific (1520-1566) qu'annexèt la region litorala de Moldàvia.
Entre Otomans e Habsborg
Durant lei sègles XVI e XVII, Valaquia e Moldàvia demorèron tributàrias de l'Empèri Otoman mai gardèron un estatut fòrça autonòm : cada principat gardèt seis institucions pròprias (compres diplomaticas e militaras) e lei tropas turcas i establiguèron ges de garnison permanenta. Au contrari d'autrei regions balcanicas, i aguèt donc pas de colonizacion musulmana en Romania. En revènge, lei Turcs susvelhèron l'eleccion dei voivodas. Aquò li permetèt donc de tenir aisament lo país franc dau periòde de revòuta de Miquèu lo Brave (1593-1601).
La revirada dau sètge de Viena en 1683 entraïnèt lei premiers cambiaments dempuei la conquista turca. D'efèct, en 1699, lo Tractat de Karlowitz laissèt la Ongria Turca e Transilvània ais Austrians. Aqueu reculament expausava lei voivodats romanés e leis Otomans decidèron d'i renfòrçar son contraròtle. Ansin, dins lo corrent deis annadas 1710, i impausèron de governadors grècs (dichs hospodar) eissits de l'aristocracia marchanda e administrativa de Constantinòble. Renovelats totei lei doas ò tres annadas, lei hospodar dirigiguèron lei dos principats fins a 1821.
L'irrupcion dei Rus
Dins lo corrent de la segonda mitat dau sègle XVIII, l'equilibri balcanic entre Àustria e l'Empèri Otoman foguèt trebolat per l'arribada dei Rus dins la region. En 1774, lo tsar obtenguèt un drech de « remonstrança » sus la gestion turca dei dos principats. Puei, en 1792, lei Turcs deguèron cedir sei territòris en delà de Dniestr, çò qu'entraïnèt la formacion d'una frontiera entre Russia e Moldàvia.
Per limitar l'influéncia russa dins lei principats romanés, la tutèla otomana i venguèt alora pus pesanta. Pasmens, en 1806, la destitucion dau governador Constantin Ypsilanti, jutjat tròp favorable ai Rus, entraïnèt una guèrra novèla. Tornarmai perduda per lei Turcs, entraïnèt l'annexion de Bessaràbia e de Budjak (la zòna litorala annexada en 1538 per Soliman). Una partida de la populacion romanesa venguèt ansin russa e lo demorèt fins a la Premiera Guèrra Mondiala.
La tutèla russoturca e l'emergéncia dau nacionalisme romanés
Après la Revolucion Francesa, leis idèas novèlas agantèron la societat romanesa e favorizèron l'emergéncia de movements nacionalistas coma l'Eteria grèga que teniá de relèus au sen de la populacion grèga de Romania e coma lo movement de Tudor Vladimirescu. La revòuta aguèt luòc en 1821 e lei dos caps ocupèron Bucarèst. Pasmens, mau capitèron de s'unir e foguèt Vladimirescu per Alexandre Ypsilanti (cap locau de l'Eteria). Puei, ostil ai movements revolucionari, l'Empèri Rus laissèt leis Otomans restablir l'òrdre.
Pasmens, l'entenduda entre Rus e Turcs durèt gaire e una novèla guèrra se debanèt en 1828-1829. Ganhada per lei premiers, establiguèt una mena de « condominium » turcorus sus Valaquia e Moldàvia. Definit dins lei Reglaments Organics de 1830, entraïnèt la formacion d'institucions modèrnas (assemblada generala, conseu dei ministres...) dins cada principat. Lei hospodar foguèron remplaçats per dos princes reinants elegits per la vida ambé l'acòrd de Constantinòble e susvelhats per dos cònsols rus.
L'insureccion de 1848
En 1848, Valaquia e Moldàvia foguèron tocadas per lei contracòps de la Revolucion Francesa de 1848. En junh, sota l'influéncia de nacionalistas coma Alexandre Ion Cuza ò ((Ion Bratianu]], una insureccion comencèt a Bucarèst exigissent de reformas politicas e la formacion d'una Romania unida e independenta. Pasmens, en setembre, de tropas otomanas e russas intrèron dins lei dos principats per i restablir l'òrdre. Lei Reglaments Organics foguèron suspenduts en 1849 e lo sistèma dei hospodar restablit.
De l'autonòmia a l'independéncia
La revirada de la revòuta de 1848 entraïnèt l'exili de mai d'un patriota romanés en Euròpa Occidentala, especialament en França. Aquò permetèt d'interessar París e Londres a la causa romanesa e la segonda mitat dau sègle XIX veguèt la mesa en plaça progressiva de l'independéncia. D'efèct, en 1856-1858, dins l'encastre de la Guèrra de Crimèa (1853-1856), lei Francobritanics impausèron la fin dau protectorat rus sus la region, la creacion d'un divan cargat de revisar lei Reglaments Organics e la creacion d'una cort de justícia comuna ai dos principats. En 1859, leis assembladas de Valaquia e de Moldàvia elegiguèron lo meteis prince (Alexandre Ion Cuza) entraïnant de facto l'unificacion dau país (reconeguda per lo sultan en 1861).
Alexandre mau contentèt lei conservadors amb une reforma agrària e lei liberaus ambé l'instauracion d'un regime autoritari. En 1866, foguèt donc obligat d'abdicar. Carles de Hojenzollern-Sigmaringer, prince alemand parent dau rèi de Prússia e de l'emperaire de França, foguèt alora proclamat prince de Valaquia e de Moldàvia en mai. Puei, la meteissa annada, una constitucion novèla creèt un principat unificada de Romania.
En 1878, aprofichant un ennau conflicte entre Rus e Otomans, Romania jonhèt lo camp rus e negocièt son independéncia a la Conferéncia de Berlin. Per aquò, deguèt abandonar lei territòris rus annexats lòng de la frontiera moldava a l'eissida de la Guèrra de Crimèa. En cambi, obtenguèt Dodrudja (e i reconóisser ai musulmans de drechs politics egaus ai Romanés). Ansin, l'independéncia foguèt internacionalament reconeguda en 1880.
La Romania independenta
De l'independéncia a la desfacha de 1916
Proclamat rèi, [[Carol Ièr[Carol Ièr]] (1866-1914) renoncièt a la conquista de Transilvània (tenguda per Àustria-Ongria) e se preocupèt de desvolopament economic. Fondèt ansin plusors universitats (Bucarèst, Iasi...). Diplomaticament, èra inicialament un aliat d'Alemanha mai se raprochèt pauc a pauc de França e de Russia en causa dei besonhs de finançament de sa politica d'industrializacion. En 1912, demorèt ansin neutre durant la Premiera Guèrra Balcanica còntra l'Empèri Otoman (octòbre de 1912 - mai de 1913) avans de participar a la segonda còntra Bulgaria (junh-aost de 1913). Aquò permetèt a Romania d'annexar la Dobrudja dau Sud. Enfin, demorèt tanben neutre au començament de la Premiera Guèrra Mondiala.
Son nebòt Ferrand Ièr (1914-1927) li succediguèt en octòbre de 1914. Pròche deis Aliats, declarèt la guèrra ais Empèris Centraus en aost de 1916 en cambi de Transilvània. Lei tropas romanesas ocupèron Brajsov mai deguèron rapidament se retirar en fàcia de còntra-ofensivas alemandas, ongresas[3] e bulgaras. En decembre de 1916, lei Romanés perdiguèron Bucarèst e lei rèstas de son armada deguèt s'enfugir en Moldàvia ont una ajuda russa li permetèt de se restablir.
La formacion de la Granda Romania
Après la desfacha de 1916, l'armada romanesa tenguèt un ròtle segondari sus lo frònt orientau. Après lo començament de la Revolucion Russa, foguèt enceuclada per seis adversaris e obligada de signar un armistici en decembre de 1917. Deguèt restituir la Dobrudja dau Sud a Bulgaria e laissar leis Empèris Centraus esplechar lei ressorsas de Valaquia per son esfòrç de guèrra. Pasmens, Bucarèst aprofichèt lo caòs en Ucraïna per estendre son territòri vèrs l'èst. En particular, en març de 1918, de Romans prenguèron lo contraròtle de Chisinau onte proclamèron la reünion dei regions romanesas de l'Empèri Rus a Romania.
Puei, en novembre de 1918, lei Romans se revoutèron còntra leis Empèris Centraus e participèron tornarmai a la guèrra. Ocupèron Transilvània e lo mes seguent, una assemblada de captaus ne votèt l'annexion. La Conferéncia de Versalhas definiguèt lei frontieras novèlas dau país qu'annexèt Transilvània, Bucovina e Bessaràbia. En mai d'aquò, Bulgaria deguèt tornarmai cedir la Dobrudja dau Sud. Aquelei modificacions territòrialas foguèron fòrça mau acceptadas per leis Ongrés qu'assaièron de s'i opausar. Pasmens, la mesa en plaça d'un regime comunista a Budapèst permetèt ai Romanés de menar una guèrra d'amplor còntra sei vesins, d'ocupar militarament sa capitala d'aost e de novembre de 1919 e de li impausar de concessions suplementàrias (mitat de Banat e divèrsei territòris frontaliers ambé lei vilas d'Arad, d'Oradea e de Satu Mare).
L'entre doas guèrras
En 1920, Romania aviá ansin doblat sa superficia de 1914. Pasmens, son territòri assostava d'ara endavant mai d'una minoritat etnica (8% d'Ongrés, 4% d'Alemands, 4% de judieus, 3% d'Ucraïnians). En mai d'aquò, la diversitat religiosa èra tanben fòrça importanta ambé d'ortodòxs (72% de la populacion), de catolics, d'uniates, de protestants (luterians, calvinistas...), de judieus e de musulmans. Per reglar aquelei questions, la constitucion de 1923 assegurava un respèct estricte dei drechs dei minoritats. Pasmens, dins lei fachs, ambé la desagregacion rapide de la democracia romanesa, lei tensions se multipliquèron.
D'efèct, a sa mòrt, Ferrand Ièr assaièt d'empachar son fiu Carol de prendre lo poder. Nomèt donc son segond fiu, Miquèu, coma eiretier. Pasmens, coma lo rèi novèu èra un enfant, aquò necessitèt la creacion d'una regéncia que foguèt reversat en 1930 per Carol e e sei partisans. En 1938, après uech de regime parlamentari ineficaç, Carol II prenguèt dirèctament lo poder, enebiguèt lei partits politics e executèt lei caps dau movement faissista de la Garda de Fèrre.
La Segonda Guèrra Mondiala
Au començament de la Segonda Guèrra Mondiala, Carol II assaièt de demorar neutre. Pasmens, en junh de 1940, deguèt cedir Bessaràbia e la Bucovina dau Nòrd a l'URSS après un ultimatum d'Estalin. Après aquela desfacha, lo rèi decidèt donc de se raprochar d'Alemanha e nomèt lo novèu cap de la Garda de Fèrre, Horia Sima, coma cap dau govèrn. Aquò empachèt pas lei pèrdas de la Transilvània dau Nòrd e de la Dobrudja dau Sud respectivament donada per Adolf Hitler a seis aliats ongrés e bulgar. Aqueleis abandons entraïnèron de manifestacions importantas dins lo país e Carol II foguèt obligat d'abdicar per lo manescau Ion Antonescu, novèu cap dau govèrn.
Antonescu obtenguèt rapidament lo sostèn deis Alemands, çò que li permetèt de resistir a una temptativa de còp d'estat organizada per la Garda de Fèrre. En junh de 1941, acceptèt de participar a l'invasion de l'Union Sovietica en cambi de la cession de divèrsei territòris en Moldàvia e en Ucraïna. Lei tropas romanesas i participèron a divèrseis atrocitats, especialament dins la region d'Odessa. Pasmens, foguèron decimadas a la batalha d'Estalingrad en 1942-1943. Aquela desfacha entraïnèt una reduccion importanta de la participacion romanesa a la guèrra.
En abriu de 1944, lei fòrças sovieticas arribèron lòng dei frontieras romanesas. Lo 23, un còp d'estat reversèt lo manescau Antonescu e fisèt lo poder a Miquèu Ièr. Romania jonhèt alora lo camp de la Granda Aliança e acabèt la guèrra còntra l'Axe. Pasmens, deguèt renonciar definitivament ai territòris annexats per lei Sovietics e per lei Bulgars en 1940. De mai, de tropas sovieticas foguèron estacionadas sus son territòri.
Lo periòde comunista
A partir de març de 1945, lei tropas sovieticas de Romania meteguèron en plaça un govèrn dirigit per Petru Groza que menèt una reforma agrària, demobilizèt l'armada romanesa e organizèt d'eleccions liuras en novembre de 1946. Probablament trucats, lei resultats donèron la victòria ai comunistas e a seis aliats. Puei, en decembre de 1947, lo rèi Miquèu foguèt obligat d'abdicar entraïnant la proclamacion d'una republica populara. Lo modèl sovietic foguèt alora largament impausat a la societat romanesa e Gheorghe Gheorghiu-Dej venguèt la figura principala dau regime.
Pasmens, dins lo corrent deis annadas 1950, Romania obtenguèt una certana autonòmia au sen dau blòt sovietic ambé lo retirament dei tropas sovieticas, l'organizacion d'una politica industriala pròpria e un raprochament ambé lei país occidentaus. Après la mòrt de Gheorghiu-Dej en 1965, lo regime foguèt dominat per Nicolae Ceausescu que contunièt la politica de son predecessor (reconóissença de la RFA, refús de participar a l'invasion de Checoslovaquia...). Pasmens, au sen de son país, Ceausescu renforcèt lo ròtle de la polícia politica (Securitate) e dau Partit. Pauc a pauc, donèt tanben una orientacion nacionalista au regime.
Leis annadas 1970 foguèron marcadas per l'aparicion de dificultats economicas que se transformèron pauc a pauc en crisi grèva. Entraïnèron de restriccions mai e mai importantas e l'adopcion de la politica de « sistematizacion ». Destinada a racionalizar la produccion, entraïnèt la destruccion de mai d'un vilatge e lo desplaçament deis abitants dins de lotjaments collectius. Vengut fòrça impopular, Ceausescu foguèt reversat e executat après una brèva revolucion que se debant dau 22 au 25 de decembre de 1989.
Romania dempuei 1989
Dempuei 1989, Romania a adoptat d'institucions democraticas e jonhat lo blòt occidentau. Pasmens, lo país contunia de faciar de problemas economics importants. D'efèct, leis eleccions de mai de 1990 foguèron ganhadas per lo Frònt de Salut Nacionau (FSN) dirigits per de captaus de la nomenklatura dau periòde comunista. Sa figura principala, Ion Iliescu, foguèt elegit a la presidéncia. Dins un contèxte economic malaisat en causa de l'afondrament generau dau blòt sovietic, Iliescu gardèt lo poder gràcias au sostèn dei fòrças eissidas dau regime comunista (nomenklatura, companhiás estatalas, sindicat dei minaires...). Tornat elegir president en 1992 (66% dei sufragis exprimits), limitèt la liberalizacion de l'economia mai poguèt pas empedir lo desvolopament de la corrupcion. Pasmens, l'economia comencèt de se redreiçar a partir de 1994.
L'oposicion ganhèt leis eleccions de 1996 e Emil Constantinescu remplacèt Ion Iliescu. Engatjèt una politica de reformas liberalas e raprochèt lo país de l'Union Europèa e de l'OTAN. Pasmens, sei mesuras entraïnèron una novèla crisi economica que durèt de 1997 a 1999. En 2000, Ion Iliescu foguèt tornarmai elegit e son Premier Ministre, Adrian Nastase, capitèt de redreiçar la situacion economica. Romania venguèt ansin membre de l'OTAN e de l'UE en 2007. Pasmens, leis escandòls financiers minèron la populacion dau govèrn que perdiguèt leis eleccions de 2004 au profiech de Traian Basescu. Lo país foguèt durament tocat per la crisi economica de 2008 e Basescu apliquèt de mesuras d'austeritat drasticas (aumentacion deis impòsts indirèctes, licenciament de 200 000 foncionaris...). En 2014, lo liberau Klaus Iohannis foguèt elegit a la presidéncia.
Politica
Romania es una republica parlamentària. Lo president, elegit per la populacion per un periòde de cinc ans, es lo cap d'Estat. Actualament es Traian Băsescu. Lo primièr ministre, actualament Emil Boc, es lo cap de govèrn.
La Constitucion actuala de Romania foguèt redigida en 1991, après la casuda de Nicolae Ceaucescu, e modificada en 2003. S'establís l'eleccion populara d'un President e un Parlament mejançant votacion dels ciutadans màgers de 18 ans, e l'existéncia d'una Cort Constitucionala e una autra cort mendre.
Geografia
Capitala: Bucarèst. Autras ciutats: Cluj-Napoca, Timişoara, Iaşi, Constanţa, Craiova, Galaţi, Braşov, Oradea, Sibiu.
Romania es devesida en 41 comtats apelats judeţe:
Lengas de Romania
La lenga oficiala de Romània es lo romanés. Es la lenga mairala d'aperaqui 90,6% de la populacion[4]. I a tanben de minoritats significativas installadas dempuèi de sègles.
Vèire: lengas de Romania
Demografia
Segon lo recensament de 2011, i auriá 19 042 936 estatjants. (2002: 21 680 974). Aquela baissa es la consequéncia d'una emigracion importanta (mai de 250 000 per an sul periòde 2002-2011), atal coma d'una feconditat flaca (1,36). En 2011, lo taus de natalitat èra de 10,3 e la mortalitat de 13,2.
vèire: Demografia de Romania
Liames intèrnes
Bibliografia
Nòtas e referéncias
- ↑ http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&language=fr&pcode=tps00001&tableSelection=1&footnotes=yes&labeling=labels&plugin=1
- ↑ Vlad III Tepes reinèt tanben brèvament en 1448 e en 1476.
- ↑ Ongria fasiá partida d'Àustria-Ongria mai teniá lei sieunas fòrças militaras.
- ↑ recensament de 2011
