Baksteen: verschil tussen versies

[[Bestand:handvormklein.jpg|thumb|(Pseudo)handvormstenenHandvormstenen]]

[[Bestand:Reconstructed Babylon -1.jpg|thumb|BijBaksteen [[ziggoerat]]swerd werden reeds bakstenenal toegepast (bij de fotobouw toont eenvan [[WederopbouwZiggoerat|reconstructietempeltoren]]s in [[Mesopotamië]] (reconstructie)]]

Een '''baksteen''' is een kunstmatige steen, uit [[klei]] gebakken, steen die wordt toegepast voor de constructie van onder meer [[muur (bouwsel)|muren]] (gevelbaksteen) of voor het toepassen in [[bestrating]]en ([[straatbaksteen]] of [[Klinker (steen)|klinker]]).

In Europa werd baksteen voor het eerst door de [[Romeinen in Nederland|Romeinen]] op grote schaal toegepast. De [[Romeinse baksteen|Romeinse bakstenen]] waren veel dunner dan eerdere en latere bakstenen, ze leken meer op tegels. Na het vertrek van de Romeinen raakte de techniek echter weer in onbruik. Vanaf de 13e eeuw werd het steenbakken weer opgepakt door monniken. De [[Kloosters in Friesland|Friese kloosterorden]], die contact hadden met het verre [[Italië]], waar de baksteentechniek bewaard was gebleven, herintroduceerden de technologie begin 13e eeuw. De eerste vermeldingen van bakstenen in het zuiden van de Nederlanden verwijzen naar [[Veurne]] (Ter Duinen in [[1215]]), [[Lissewege]] ([[Ter Doest]] in [[1225]]), [[Hemiksem]] (abdij in [[1246]]). Men sprak dan al gauw van ‘kloosterstenen’ of ‘[[kloostermop|kloostermoppen]]’. In [[West-Vlaanderen]] wordt ook de term ‘papesteen’ gebruikt.

Het gebruik van baksteen nam in de [[middeleeuwen]] sterk toe toen de bouw van houten huizen vanwege [[Stadsbrand|brandgevaar in de steden]] werd verboden ([[verstening (bouwkunde)|verstening]]). Dat is terug te zien in de zogenaamde [[baksteengotiek]]. Het gebruik van baksteen is vanaf die tijd in Nederland altijd gebleven vanwege de goede gebruikservaring en de ruime beschikbaarheid van klei datdie via de grote rivieren wordt afgezet in de [[uiterwaard]]en.

De belangrijkste grondstof voor baksteen is [[klei]]. De klei kan [[rivierklei]] uit de [[uiterwaarden]] zijn of [[zeeklei]] van de kuststreken. Er bestaan ook kleilagen die in het verleden gevormd zijn door wind- of landijsafzettingen. In Nederland wordt hoofdzakelijk rivierklei gebruikt. De kleisamenstelling bepaalt grotendeels de kleur van het uiteindelijke product. IJzerhoudende klei geeft de baksteen na het bakken een rode kleur en kalkhoudende klei meer een gele kleur. De kleisamenstelling en het bakproces bepalen voor een belangrijk gedeelte de kwaliteitseigenschappen van de stenen, zie verder op bij het kopje ''kwaliteit''. Voor de selectie van geschikte kleisoorten worden daarom eerst grondmonsters genomen en onderzocht. Met vrachtauto's of per schip wordt de klei na het ontgraven naar opslag van de fabriek vervoerd. De gaten die achterbleven bij de kleiwinning in de uiterwaarden worden tichelgaten genoemd. De winning[[kleiwinning]] uit de uiterwaarden gebeurt in de 21e eeuw zorgvuldiger, rekening houdend met de natuurwaarden en het cultuurlandschap. Daarbij werken de aannemers volgens een gedragscode. De kleiwinningsgebieden krijgen na het vergraven meestal een bestemming als natuurgebied<ref>{{Citeer web |url=http://www.kleiwinning.nl/ |titel=Duurzame kleiwinning |bezochtdatum=2024-02-09 |werk=www.kleiwinning.nl |taal=nl}}</ref>.

Voordat de klei gebruikt kan worden voor het maken van bakstenen, worden steentjes en eventuele metaaldelen uit de klei met een [[elektromagneet]] verwijderd. Daarna wordt de klei gekneed en gemalen. Het kneden en malen en het toevoegen van water en [[stoom]] hebben tot doel de kleimassa [[homogeniteit (mengsel)|homogeen]] te maken en haar de plasticiteit te geven die voor het vormen van de stenen noodzakelijk is. Ook door toevoegingen geeft men de kleimassa bepaalde gewenste hoedanigheden. Zo worden vette kleisoorten 'vermagerd' door toevoeging van zand en geeft bijvoorbeeld mangaanerts de baksteen een bepaalde kleur.

Na gedroogd te zijn worden de gevormde bakstenen [[bakken|gebakken]]. Dit bakken of stoken gebeurde vroeger in periodieke ovens ([[veldoven]]s); in de 2e helft van de 19e eeuw werd overgegaan op continu brandende [[ringoven]]s , [[zigzagoven]]s en [[vlamoven]]s. Na de [[Tweede Wereldoorlog]] komen [[tunneloven]]s in gebruik. Bij het bakken is het belangrijk dat de temperatuur niet te snel stijgt, anders is het mogelijk dat de buitenkant van de stenen al uitgebakken is en het binnenste niet, waardoor de stenen door overdruk bol worden of zelfs kunnen barsten. Zowel het op baktemperatuur (tot tussen de 900 en 1100&nbsp;°C afhankelijk van de kleisoort) brengen als het daarna afkoelen, mag niet te snel gaan. Door het bakken [[glas|verglazen]] de zandkorrels in de klei, waardoor er een harde baksteen ontstaat.

Afhankelijk van de plaats in de oven onderscheidde men vroeger vier hardheden namelijk: klinkers, hardgrauw, boerengrauw en rood. Klinkers zijn de hardste en ook de kleinste, omdat ze aan de hoogste temperaturen zijn blootgesteld. Klinkers nemen weinig vocht op en zijn daarom geschikt voor het [[trasraam]] of bestrating. Rood is de zachtste steen en is bijvoorbeeld goed geschikt voor binnenwanden. Rood is verdrongen door de niet gebakken kunststeen [[kalkzandsteen]], [[gipsblok]]ken en speciaal ontwikkelde binnenmuurstenen o.a.onder andere van klei en toeslagstoffen. Stenen gebakken bij de mond van het vuurkanaal zijn kromgetrokken en gesinterd en worden mondstenen genoemd.<ref>{{Aut|Haslinghuis, E.J. & Janse H.}} (2005) ''Bouwkundige termen'', Leiden: Primavera Pers – ISBN 90 5997 033 0</ref>

Tegenwoordig worden de bovengenoemdeBovengenoemde benamingen zijn niet meer gebruiktin gebruik, maarer wordt gesproken van binnenmuursteen, gevelsteen en hogedruksteen. Een en ander is vastgelegd in de Europese productnorm [[NEN]]-EN 772 ten behoeve van de CE markering. Gebakken kunststeen, ook gevelsteen en straatsteen bevatten geen uitloogbare stoffen die milieuverontreinigend zijn. Belangrijke eigenschappen die o.a.onder andere bij CE-markering worden vastgelegd zijn de mate van vorstbestendigheid ([[NEN]]-EN 772-22), de mate van wateropzuiging ([[NEN]]-EN 772-7), toegestane maatafwijkingen ([[NEN]]-EN 772-16) en de druksterkte ([[NEN]]-EN 772-1). Baksteen wordt in de praktijk vooral gekozen op basis van de gewenste kleur, structuur, textuur en afmetingen. De informatie uit de CE-markering wordt daarbij gebruikt om te controleren of de minimale technische eigenschappen voldoen aan de eisen die de beoogde toepassing vraagt.

Baksteen is een grof keramisch product. Zoals eerder genoemd zijn de kleisamenstellingKleisamenstelling in combinatie met de wijze van productie (zoals de oventemperatuur) is van invloed op de kleur en maatvastheid van het eindproduct. Dit betekent dat stenen onderling een andere maat kunnen hebben, en de verschillen met anderetussen productiecharges aanzienlijk kunnen zijn. In Nederland zijn in NEN-EN 771-1 klassen voor toegestane maattoleranties voor lengte, breedte en dikte vastgelegd. Met behulp van de maatklasse en de maatspreiding is tot een goede lengte maatvoering van muren en gebouwen te komen. De lange zijde van een baksteen wordt ''strek'' genoemd, de korte kant ''kop''. Boven- en onderkant heten ''platte kant''.

Baksteen wordt al eeuwenlang gebruikt. Het is bekend welke soorten en formaten er in verschillende periodes gebruikt werden. In de [[archeologie]] en de [[bouwhistorie]] wordt daar gebruik van gemaakt om een bouwwerk en eventuele latere aanpassingen te dateren.

* [[SteenfabriekVoeg]]

== Externe linklinks ==

* [httphttps://www.joostdevree.nl/shtmls/baksteen.shtml Uitgebreide links naar informatie over baksteen]