Onafhankelijke Congostaat

État indépendant du Congo
←  1885 – 1908  →
Motto Travail et progres (Werk en vooruitgang)
Kaart
Algemene gegevens
Hoofdstad	Boma
Talen	Frans, inheemse talen
Regering
Regeringsvorm	Absolute monarchie
Staatshoofd	koning Leopold II
Geschiedenis
- Afkondiging in Vivi	1 juli 1885
- annexatie door België	15 november 1908

De Kongo-Vrijstaat, vaak de Onafhankelijke Congostaat genoemd (Frans: État indépendant du Congo), was tussen 1885 en 1908 een staat in Afrika, die privé-eigendom was van de Belgische koning Leopold II. Het gebied komt grotendeels overeen met de huidige Democratische Republiek Congo. De hoofdstad was de havenplaats Boma aan de Kongostroom, op circa honderd kilometer van de Atlantische Oceaan.

De koloniale droom van Leopold II

Leopold II, Koning der Belgen en Soeverein van de Onafhankelijke Congostaat.

Leopold II had verschillende redenen om een kolonie te verwerven:

• persoonlijke geldingsdrang;
• ambitie om België te verfraaien;
• de economische en financiële macht en het internationaal aanzien van België vergroten;
• de bezorgdheid dat België bij de Wedloop om Afrika zonder kolonie zou overblijven;
• beschavingsdrang.

Opmerkelijk is dat Leopold zelf nooit in de Onafhankelijke Congostaat is geweest.

Oprichting

Koloniale Conferentie van Berlijn

Op de Koloniale Conferentie van Berlijn in 1885 verwierf de Association internationale du Congo een uitgestrekt gebied in Centraal-Afrika: Congo.

Erkenning van de staat

Na de Conferentie werd de Onafhankelijke Congostaat erkend door volgende landen:

• 8 november 1884: Duitsland
• 14 december 1884: Verenigd Koninkrijk
• 19 december 1884: Italië
• 24 december 1884: Oostenrijk-Hongarije
• 27 december 1884: Nederland
• 7 januari 1885: Spanje
• 5 februari 1885: Rusland en Frankrijk (partieel)
• 10 februari 1885: Zweden-Noorwegen
• 14 februari 1885: Portugal (behalve de enclave Cabinda)
• 23 februari 1885: België en Denemarken

Onmiddellijk na deze laatste erkenningen nam de Conferentie van Berlijn akte van de oprichting.

Leopold II wordt het staatshoofd

Alhoewel officieel de Association internationale du Congo (AIC) de soevereiniteit over Congo verwierf, bleek al snel dat deze organisatie niet meer dan een dekmantel was van de Belgische koning Leopold II om zijn persoonlijke macht en rijkdom te vergroten. Reeds op 1 augustus 1885 zou Leopold de AIC omvormen tot de État indépendant du Congo. Met de goedkeuring van de AIC werd hij het staatshoofd van dit nieuw land. Op hetzelfde moment kende hij zichzelf de titel toe van Soeverein. Bovendien verklaarde de Onafhankelijke Congostaat zich onmiddelijk neutraal, zoals was afgesproken op de Koloniale Conferentie van Berlijn.

Hij kon evenwel niet zomaar staatshoofd worden van de nieuwe staat. De Belgische Grondwet bepaalt namelijk het volgende:

De Koning kan niet tegelijk hoofd van een andere Staat zijn, zonder de toestemming van beide Kamers.
Geen van beide Kamers kan over die zaak beraadslagen, zo niet ten minste twee derden van de leden aanwezig zijn, en alleen wanneer ten minste twee derden van de uitgebrachte stemmen zich er voor verklaard hebben, is het besluit aangenomen.

— artikel 62 van de Grondwet in 1885.

Als gevolg van deze grondwettelijke bepaling diende het Belgische parlement Leopold de toestemming te geven om staatshoofd te mogen worden van de Onafhankelijke Congostaat.

Kamer van Volksvertegenwoordigers

De Kamer van Volksvertegenwoordigers stemde op 28 april 1885 de Resolutie houdende de toestemming aan Zijne Majesteit de Koning om hoofd van de staat te zijn gesticht door de Association internationale du Congo. Na een uitvoerig debat stemmen 124 Kamerleden in met de resolutie. Slechts één Kamerlid, Xavier Neujean, stemde tegen. Tevens was er slechts één onthouding, namelijk die van Auguste Houzeau de Lehaie.

De resolutie was ééntalig Frans en luidde als volgt:

La Chambre des Répresentants,
Vu l'article 62 de la Constitution,
Décide:

Sa Majesté Léopold II, Roi des Belges, est autorisé à être le chef de l'Etat fondé en Afrique par l'Association internationale du Congo.
L'union entre la Belgique et le nouvel Etat du Congo sera exclusivement personnelle.

— De resolutie.

Na de stemming weerklonk "Vive le Roi!" door de plenaire zaal van de Kamer.

Senaat

De Senaat nam twee dagen later, op 30 april 1885, een resolutie aan met een tekst die gelijkaardig was aan de resolutie van de Kamer. Ook in deze assemblee was de resolutie voorwerp van een uitvoerig debat. Na afloop stemden 58 senatoren voor. Slechts één senator, de liberaal Albert Vaucamps, stemde tegen. Er waren geen onthoudingen. Ook na deze stemming weerklonk "Vive le Roi!" door de plenaire zaal.

De resoluties van de Kamer van Volksvertegenwoordigers en de Senaat werden tevens gepubliceerd in de Bulletin officiel de l'État indépendant du Congo.

Op 1 juli 1885 kondigde eerste administrateur-generaal Francis de Winton te Vivi officieel de stichting aan van de Onafhankelijke Congostaat af.

Houding van de Belgische regering

De Belgische regering zat echter niet te wachten op een kolonie. De neutrale koers die België voer te midden van de Europese mogendheden kon door een kolonie weleens in het gedrang komen. Daarbij komt dat het hele idee van kolonialisme niet strookte met het gedachtegoed van het liberalisme dat eind 19^de eeuw de boventoon voerde in Europa. Ten slotte was niet iedereen ervan overtuigd dat een kolonie wel zo winstgevend en voordelig was als anderen beweerden.

Uitbouw van de staat

Edmond van Eetvelde, de eerste administrateur-generaal van Buitenlandse Zaken.

Na het vestigen van zijn macht diende Leopold de Onafhankelijke Congostaat vervolgens uit te bouwen. Leopold heerste als een absoluut vorst en liet zich bijstaan door een regering, bestaande uit administrateurs-generaal. In 1885 benoemde hij dan ook zijn eerste regering. Deze was als volgt samengesteld:

• Edmond Van Eetvelde werd administrateur-generaal van Buitenlandse Zaken;
• Hubert Van Neuss werd administrateur-generaal van Financiën;
• en Maximilien Strauch werd administrateur-generaal van Binnenlandse Zaken.

Het publicatieblad van de Onafhankelijke Congostaat was de Bulletin officiel de l'État indépendant du Congo. Dit publicatieblad werd niet ter plaatse, maar in Brussel gedrukt. Artikel 1 van het decreet van 16 januari 1886 bepaalde dat alle akten van publiek belang in de Bulletin officiel moeten verschijnen. Niets zou Leopold echter beletten om ook geheime, ongepubliceerde decreten uit te vaardigen.

Congolese postzegels met de beeltenis van Leopold.

Op 16 september 1885 ondertekende Leopold in Oostende een decreet tot oprichting van de Postadministratie (Administration des postes). De volgende dag trad de Onafhankelijke Congostaat bovendien toe tot de Wereldpostunie. Op 18 september gaf administrateur-generaal Edmond Van Eetvelde dan weer het bevel om postkantoren op te richten in Banana, Boma en Vivi. Al gauw volgde de uitgifte van de eerste Congolese postzegels.

De rechtbank van beroep in Boma spreekt de doodstraf uit voor een inlander wegens kannibalisme.

In 1886 werden er rechtbanken opgericht. Men richtte een rechtbank van eerste aanleg (tribunal de première instance) in in Banana. Ook was er een rechtbank van beroep (tribunal d'appel), gevestigd in Boma. Soeverein Leopold II benoemde de rechters.

De Onafhankelijke Congostaat kende vier ridderordes en één ereteken, namelijk:

• de Orde van de Afrikaanse Ster (Ordre de l'Étoile africaine). Deze orde werd ingevoerd met het decreet van 30 december 1888. Ze telde zes klassen en was bestemd voor zij diensten hadden bewezen aan de Onafhankelijke Congostaat en zij die in het algemeen hadden bijgedragen aan de zaak van de Afrikaanse beschaving.
• de Dienstster (Étoile de Service). Dit was een ereteken bedoeld voor de kolonialen die hun termijn op trouwe en eervolle wijzen hadden volbracht. Ze werd ingevoerd op 16 januari 1889, enkele dagen na de Orde van de Afrikaanse Ster.
• de Koninklijke Orde van de Leeuw. Deze orde werd ingevoerd bij decreet van 9 april 1891. Ze was bedoeld als beloning voor bewezen diensten.
• de Kroonorde. Deze orde werd ingevoerd bij decreet van 15 oktober 1897. Ze was bedoeld voor ter beloning van artistieke, literaire of wetenschappelijke verdiensten, zowel in een commerciële als industriële context als in de toewijding aan de Afrikaanse beschavingswerken.
• de Orde van Leopold II. Deze chronologisch laatste orde werd ingevoerd bij decreet van 25 augustus 1900.

In 1894 verwierf Leopold de Lado-enclave. De Onafhankelijke Congostaat was nu verbonden met de Nijl. Ook breidde de Congostaat uit in het nooden en het zuidwesten, na akkoorden met de Fransen over de Congostroom en de Portugezen in Angola.

Beleid

Schrikbewind

In de Onafhankelijke Congostaat werd een schrikbewind gevoerd door de Force Publique, ook de Openbare Weermacht genoemd. Dit koloniaal leger bestond uit blanke officieren en Afrikaanse soldaten.

Grote delen van het Congolese grondgebied waren bovendien in concessie gegeven aan rubbervennootschappen. Het oogsten gebeurde door het inkerven van lianen die tot hoog in de bomen groeiden. Dit gevaarlijke werk werd overgelaten aan de mannelijke inlanders, die verplicht waren een jaarlijkse hoeveelheid op te brengen bij wijze van belasting (prestation). Dorpen die de quota niet haalden, kregen te maken met de sentinels van de concessiemaatschappij. Deze gewapende privé-milities werden gerekruteerd uit wilde stammen die vaak nog aan kannibalisme deden.

In de Onafhankelijke Congostaat werden gruwelijke misstanden begaan, zoals slavernij, ontvoeringen, martelingen, verkrachtingen, het platbranden van dorpen en akkers, onthoofdingen en het afhakken van handen, de meest typerende misdaad in de Congostaat. De Encyclopædia Britannica schat dat de plaatselijke bevolking tijdens de terreur onder Leopold II daalde van circa 20 miljoen tot 8 miljoen. Naast de misstanden en de uitbuiting waren tropische ziektes, zoals de slaapziekte, een reden van de ontvolking. Bovendien vluchtte vluchtten de inlanders over de grenzen of het oerwoud in, om zo buiten het bereik van de Europese kolonialen te blijven.

• Schrikbewind
• 
  Cartoon over de rubberwinning in de Onafhankelijke Congostaat.
• 
  Foto's van kinderen met afgehakte handen (fotografe: Alice Seeley Harris).
• 
  Handen van Lingomo en Bolengo
• 
  Nsala starend naar de hand en voet van zijn dochter Boali.
• 
  Een inlander krijgt slaag met de chicotte.

Strijd tegen de Arabo-Swahili

Zie Veldtochten van de Kongo-Vrijstaat tegen de Arabo-Swahili voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Spoorlijn Matadi - Leopoldstad

De opening van de spoorweg van Matadi naar Leopoldstad (nu Kinshasa) in 1898 liet toe om snel en met weinig onkosten goederen vanuit en naar het binnenland te vervoeren. Dit transport gebeurde hiervoor door dragers die de lasten op hun rug droegen, wat financieel bijzonder duur was en erg veel mensenlevens koste.

Katholieke missionarissen

Er werden ook missieposten opgericht door katholieke missionarissen (jezuïeten en scheutisten). Zij probeerden de Congolezen te bekeren tot het christendom. Daar leerden sommigen van de inlandse bevolking lezen en schrijven. Ook werkten er protestantse zendelingen.

Internationale kritiek

Vanuit verschillende landen, en dan vooral vanuit het Verenigd Koninkrijk, groeide de kritiek op de misstanden in de Onafhankelijke Congostaat. In 1902 verscheen bijvoorbeeld Heart of Darkness van de Pools-Britse auteur Joseph Conrad. Roger Casement, de Britse consul in Matadi, schreef een vernietigend rapport over de mishandeling van de inlanders. Ook vanuit andere landen werd het bewind in de Congostaat bekritiseerd. Zo schreef de Amerikaanse auteur Mark Twain bij voorbeeld King Leopold's Soliloquy, een satirisch pamflet tegen Leopold II. De internationale druk op de schouders van de Souverein zou in de eerste jaren van de 20^ste eeuw verder blijven toenemen.

Overname door België

Aankondiging van de overname door België. Boma, 16 november 1908.

De internationale kritiek op de misstanden in de Onafhankelijke Congostaat kregen ook gehoor in België. Uiteindelijk nam België op 15 november 1908 officieel de Onafhankelijke Congostaat over van Leopold II. De Souverein zou een jaar later sterven, op 17 december 1909. Tot 1960 zou het gebied een Belgische kolonie zijn onder de naam Belgisch-Congo.

België zou de vier koloniale ridderorden van de Onafhankelijke Congostaat overnemen. Hoewel ze de jure nog steeds bestaan, zijn de Orde van de Afrikaanse Ster en de Koninklijke Orde van de Leeuw niet meer toegekend sinds de Congolese onafhankelijkheid in 1960. De Kroonorde en de Orde van Leopold II daarentegen worden tot op vandaag nog verleend.

Na overdracht aan de Belgische Staat verbeterde de behandeling van de inheemse bevolking aanzienlijk, ook al zou het nieuwe koloniale regime, net als andere kolonisatoren, een houding aannemen van paternalistische neerbuigendheid ten opzichte van de inlanders.

Sporen van de Onafhankelijke Congostaat in België

De rouwstoet van Leopold II, met op de achtergrond het Koninklijk Paleis in de stijgers.

Leopold II, die ook de koning-bouwheer wordt genoemd, gebruikte zijn opbrengsten uit de Onafhankelijke Congostaat om België te verfraaien. In Brussel bijvoorbeeld werd het Koninklijk Paleis grondig verbouwd. Deze werkzaamheden waren bovendien nog niet afgelopen toen Leopold stierf in 1909. Terwijl zijn rouwstoet op het Paleizenplein passeerde, stond het paleis zelf nog in de stijgers. Zijn opvolger Albert I zou de geplande Congozaal in het paleis schrappen en laten inrichten als een spiegelzaal. Andere Brusselse voorbeelden zijn het Justitiepaleis, het Jubelpark, de triomfboog aldaar en de Koninklijke Serres van Laken, waar één van de grootste serres trouwens de naam Congoserre draagt. In Tervuren pootte Leopold dan weer het Koloniënpaleis neer, om er het Congomuseum onder te brengen. Vandaag is dit het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. De Koninklijke Gaanderijen in Oostende (1902), Het Centraal Station van Antwerpen (1905) en de Villa Leopolda (1902) zijn andere voorbeelden van bouwwerken gefinancierd met middelen uit de Onafhankelijke Congostaat.

Bovendien werden er in heel België monumenten opgericht ter nagedachtenis van Leopold II en de Onafhankelijke Congostaat. Bekende voorbeelden zijn het standbeeld voor Lippens en De Bruyne in Blankenberge (1900), het monument voor de Belgische pioniers in Congo in het Jubelpark in Brussel (1921) en het ruiterstandbeeld van Leopold II op de Oostendse Zeedijk (1931).

• Sporen van de Onafhankelijke Congostaat in België
• 
  Triomfboog in het Jubelpark in Brussel.
• 
  Koninklijk Museum voor Midden-Afrika in Tervuren.
• 
  Monogram van Leopold II in het station Antwerpen-Centraal.
• 
  Monument van Lippens en De Bruyne in Blankenberge.
• 
  Ruiterstandbeeld van Leopold II in Oostende.
• 
  Gevandaliseerd beeld van een Congolees aan het standbeeld van Leopold in Oostende.

Vanwege de misstanden in Congo onder Leopolds bewind worden koloniale monumenten regelmatig gevandaliseerd. Zo werd het standbeeld van Leopold op het Brusselse Troonplein al meermaals met verf beklad. Ook in Ekeren werd reeds meermaals een standbeeld besmeurd. In Bergen beplakte men in 2017 een standbeeld van Leopold met foto's van verminkte Congolezen. In 2018 werd in Vorst zelfs een buste gestolen, maar deze werd later teruggevonden. Ook het Oostendse ruiterstandbeeld is controversieel. In 2004 zaagden activisten een hand af van een Congolees die Leopold omringt. In 2016 plaatste het stadsbestuur een infopaneel bij het monument.

Nadat in de zomer van 2017 verschillende Amerikaanse steden geconfedereerde standbeelden weghaalden, stelde Marino Keulen, de burgemeester van het Limburgse Lanaken, voor om de Cyriel Verschaevestraat in zijn gemeente te hernoemen. Verschraeve collaboreerde immers met nazi-Duitsland in de Tweede Wereldoorlog. In het verlengde van deze discussie werd ook het behoud van standbeelden van Leopold II in vraag gesteld, net vanwege de misstanden in Congo. In Hasselt beraadde men zich over de toekomst van een Leopold II-monument op het Kolonel Dusartplein.

Gouverneurs-generaal

Volgende personen waren gouverneur-generaal van de Onafhankelijke Congostaat:

• van 1879 tot 1 april 1884: Henry Morton Stanley, als chef de l'expédition du Comité d'Etudes du Haut-Congo;
• van 1 april 1884 tot 15 augustus 1885: Sir Francis de Winton als algemene vice-administrateur;
• van 15 augustus 1885 tot 1890: Camille Janssen, als algemene vice-administrateur, vanaf 30 juli 1886 als algemene administrateur en vanaf april 1887 tot 1890 als de eerste algemene gouverneur van de Kongo-Vrijstaat;
• van 1890 tot 1 juli 1892: Herman Ledeganck, Henry Gondry, Camille Coquilhat en Théophile Wahis telkens ad interim;
• van 1 juli 1892 tot 15 november 1908: Théophile Wahis. Gedurende deze periode fungeerden Félix Fuchs en Emile Wangermée soms ad interim. Wahis werd later de eerste algemene gouverneur van Belgisch-Congo.

• Gouverneurs-generaal
• 
  Henry Morton Stanley.
• 
  Francis de Winton.
• 
  Camille Janssen.
• 
  Théophile Wahis.
• 
  Residentie van de gouverneur-generaal in Boma.

Bibliografie

• Van Reybrouck, D. Congo. Een geschiedenis, Amsterdam, De Bezige Bij, 2010, ISBN 978-90-234-58661.

Zie ook

• Leopold II van België
• Belgisch-Congo

Bronnen, noten en/of referenties

Bronnen

• Van Reybrouck, D. Congo. Een geschiedenis, Amsterdam, De Bezige Bij, 2010, ISBN 978-90-234-58661.

---

Noten

---

Referenties

Mediabestanden

Zie de categorie Kongo-Vrijstaat van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.