Franse Revolutie

Mee bezig
Aan dit artikel of deze sectie wordt de komende uren of dagen nog druk gewerkt.
Klik op geschiedenis voor de laatste ontwikkelingen.

De Franse Revolutie situeert zich in het laatste decennium van het achttiende eeuwse Frankrijk. Als beginpunt geldt juni 1789 wanneer na 175 jaar de Staten-Generaal bijeen wordt geroepen en op 14 juli de staatsgevangenis van Parijs, de Bastille wordt bestormd. De revolutie eindigt wanneer Napoleon Bonaparte door middel van een staatsgreep in 1799 de macht grijpt en de Napoleontische tijd begint.

Gedurende de Franse Revolutie werd het koningshuis afgezet en de macht van adel en geestelijkheid terug gedrongen. Frankrijk werd een republiek waarin de burgerij de macht overnam. Er ontstond een veranderd staatsbestel met een grondwet; de absolute monarchie werd afgeschaft. Al de geleverde inspanningen konden echter niet verhinderen dat veel fout ging en tien jaar later Napoleon Bonaparte de alleenheerser werd.

Oorzaken van de Franse Revolutie

Het Ancien Régime¹ had zichzelf gedurende de 18e eeuw steeds verder uitgehold en implodeerde uiteindelijk tijdens verwoede pogingen alsnog hervormingen door te voeren. Op sociaal gebied hadden de klassentegenstellingen zich zonder ophouden verscherpt. De bourgeoisie haatte de vele priveleges van de adel en de hogere geestelijkheid; de boeren verzetten zich verbeten tegen de feodale rechten, tegen de tienden en andere heffingen ten voordele van de grootgrondbezitters. Vele gepriviligeerden eisten in onbruik geraakte rechten terug. Ondanks de economische groei van de 18de eeuw bleven bevoorradingscrises en de voortdurende stijging van de voedselprijzen het dagelijks leven van de gewone man domineren. Noch de plattelanders (die 85% van de bevolking uitmaakten) noch de stedelijke ambachtslui en arbeiders zagen hun situatie verbeteren.

Ondertussen had een nieuwe geestesstroming sinds het midden van de 18de eeuw Frankrijk veroverd. De Verlichting stelde de rationaliteit van de gedachte tegenover de autoriteit van de traditie. Uit de "ideeënstroom" die met deze beweging gepaard ging werd een gepopulariseerde 'revolutionaire' ideologie geboren. De overtuiging dat iets moest veranderen, drong tot steeds bredere kringen door.

De ultieme trigger was het financiële bankroet vanaf 1787. De opeenvolgende koninklijke ministers bedachten steeds krampachtiger oplossingen. Bekwame staatslieden als Jacques Necker en Calonne waren machteloos. Een fiscale hervorming die de tot nu vrijgestelde klassen - adel en geestelijkheid - zou doen bijdragen in de kosten van de Staat werd onrealiseerbaar geacht.

¹ Het Ancien Régime kan als een Europees verschijnsel worden gezien maar is in deze context enkel gebruikt voor Frankrijk.

• autocratie (alle macht in handen van de koning)
• ongelijkheid van mensen op politiek, economisch en sociaal gebied.

Verloop van de Franse Revolutie

De Staten-Generaal van 1789

Met de bedoeling een oplossing te vinden voor het problematisch bankroet van de staatsfinanciën wordt de vergadering van de Staten-Generaal in mei 1789 bijeengeroepen. Hier worden de belangenconflicten tussen de drie standen volop in het licht gesteld. Aan de ene kant zijn er de geestelijkheid en de adel, aan de andere kant de derde stand die vooral door de gegoede burgerij wordt vertegenwoordigd. De derde stand eist en krijgt een dubbel aantal vertegenwoordigers maar ziet te laat in dat hierdoor niets zal veranderen, daar de stemmingen per stand gebeuren. In plaats van een oplossing te vinden voor het probleem van de staatsfinanciën discussieert de Staten-Generaal over zijn samenstelling.

De Nationale Assemblée

In juni 1789 roept de derde stand zich uit tot de Nationale Assemblée. Daarop laat koning Louis XVI de vergaderzaal sluiten. Er wordt uitgeweken naar de Kaatsbaan. Hier wordt de Eed van de Kaatsbaan gezworen waarin gesteld wordt niet uit elkaar te zullen gaan tot het land een grondwet zal hebben. Adel en geestelijkheid sluiten zich - ook op verzoek van de koning - fractiegewijs aan bij de Nationale Assemblée. In juli 1789 proclameren de afgevaardigden zich tot Assemblée Nationale Constituante. Tot nu toe is de revolutie vreedzaam verlopen.

Bestorming van de Bastille

Er ontstaat echter - vooral bij de gewone bevolking van Parijs - wantrouwen ten opzichte van de koning en de aristocratie. Wanneer dan blijkt dat troepen rondom Parijs worden verzameld en bovendien de koning de populaire minister Necker heeft ontslagen, breken rellen uit. Het volk voelt zich niet langer gesteund door de burgerij en neemt de leiding van de gebeurtenissen in handen. Op 14 julu 1789 wordt de Bastille gevangenis bestormd. De opstand breidt zich uit naar het platte land waar de bevolking onder meer de kastelen aanvalt.

Afschaffing van het feodale systeem

Vanaf juli 1789 wordt de grondwet in comités voorbereid. Op 4 augustus 1789 stemt de Assembléé de afschaffing van de privileges. Op 26 augustus 1789 is de " Verklaring van de rechten van de mens en van de burger" opgesteld. Deze verklaring is de emanatie van de nieuwe wereldbeschouwing. De 17 artikelen behandelen ieder aspect van de nieuwe staatsopvatting.

De vorming van de facties

In de Assemblée ontstaat een opsplitsing in facties. Rechts wordt vertegenwoordigd door de aristocraten. Zij verdedigen de belangen van de gepriliveerden. Links staan de democraten of Jacobijnen met onder meer Robespierre; zij eisen algemeen stemrecht. De grootste groep vormt het centrum, het zijn de monarchisten. Zij aanvaarden de afschaffing van de privileges maar zijn koningsgezind. Tot hen behoort Lafayette.

Nationalisatie van de kerkelijke eigendommen

Hoewel de Assemblée bijeengeroepen was om een oplossing te vinden voor de benarde financiële situatie van het land heeft ze tot nu geen stappen daartoe ondernomen. Het défict is alleen erger geworden. Bij de wet van 2 november 1789 wordt beslag gelegd op de kerkelijke goederen. De geestelijken worden ambtenaren en moeten een eed van trouw afleggen. De kloostergeloften worden afgeschaft. De geestelijken worden voortaan ingedeeld bij de "constitutionnels" of bij de "réfractaires naargelang ze al dan niet trouw zwoeren.

Vlucht van Louis XVI

De koning en de koninklijke familie proberen op 26 juni 1791 het land uit te vluchten maar worden ontdekt in Varenne. Het gezelschap wordt terug naar Parijs gebracht. De meerderheid van de Assemblée blijft de koning getrouw.

De grondwet van 1791

Op 3 september 1791 wordt de grondwet definitief gestemd. De Koning krijgt de uitvoerende macht. Het koninklijk handelen wordt evenwel gedekt door zijn ministers. De wetgevende macht komt toe aan de Assemblée Nationale Législative. Deze Assemblée vormt het machtscentrum van de nieuwe maatschappij. Deze maatschappij is er duidelijk een van rijke burgers. De evidentie waarmee dit uit de wetteksten is op te maken, de talloze compromissen en de bescherming van de koning zijn oorzaak van een diepe kloof tussen de Assemblée en de publieke opinie. Er ontstaat een buitenparlementaire oppositie. De rechterzijde wordt nu bevolkt door de "Feuillants" die gehecht blijven aan de constitutionele monarchie. Links bestaat uit de "jacobijnen" die elk compromis met het 'ancien regime' uitsluiten. Tussenin bevindt zich een grote groep weifelende afgevaardigden die deze of gene beslissing steunen afhankelijk van de politieke situatie of hun interpretatie ervan.

Oorlog

Op 20 april 1792 verklaart de Assemblée op aansturen van de koning de oorlog aan Oostenrijk en zijn bondgenoten. Het nieuws over de ongelukkige afloop van de confrontaties doet het revolutionaire enthousiasme terug opwakkeren.

Einde van de monarchie

In augustus stemt de Assemblée haar ontbinding en de verkiezing van een Nationale Conventie. Een van de eerste bestuursdaden van de Nationale Conventie is het afschaffen van het koningschap op 21 september 1792. Dit wordt het jaar I van de republiek. De Franse Republikeinse Kalender wordt ingevoerd.

De radicalen krijgen de benaming "Montagnards", de gematigden worden Girondijnen genoemd. Tussen hen bevindt zich weer een grote groep 'onafhankelijke' afgevaardigden. Op 14 januari 1793 veroordelen 387 afgevaardigden (tegen 334) Louis XVI of beter Louis Capet tot de doodstraf. Op 21 januari wordt hij geguillotineerd.

De 'terreur'

In 1793 breekt rebellie uit tegen de republiek en tegen de Revolutie. Aan de basis hiervan liggen onder meer de recrutering van Soldaten onder de boerenbevolking en de economische crisis met werkloosheid en prijsstijgingen. De Girondijnen verliezen invloed mede door de verliezen in de oorlog met Oostenrijk, die zij steunden. De Montagnards en de Sansculotten gaan samen en krijgen het roer in handen in de Conventie. Er komt een nieuwe grondwet. De Conventie legt de macht in handen van het Comité de Salut Public. De gematigden worden geweerd en vervangen door radicale Montagnards. Hierna volgt de periode van de 'Terreur' . Tegenstanders vann de revolutie en gematigden worden veroordeeld tot de doodstraf door de guillotine. Robespierre speelt in deze periode een grote rol.

Thermidor

De Franse bevolking revolteert tegen de excessen van het Terreur-regime. Dit wordt bekend als de Thermidor reactie. Op 27 juli 1794 worden Robespierre en verschillende andere leidende figuren van het Comité de Salut Public gearresteerd en later terechtgesteld. De rol van de Montagnards is uitgespeeld. De leidende posities worden nu ingenomen door de republikeinse, gegoede burgerij. Zij komen niet terug op de antifeodale maatregelen, zijn overtuigd antiroyalist en voorstander van het economisch liberalisme. Een nieuwe grondwet wordt aangenomen op 17 augustus 1795.

Het Directoire

De nieuwe grondwet installleert het Directoire en creërt het eerste twee-kamerstelsel in Frankrijk. Dit parlement bestaat uit 500 afgevaardigden, de "Raad van Vijf Honderd" en 250 senatoren, de "Conseil des Anciens". Het nieuwe regime heeft af te rekenen met zowel royalisten als overgebleven Jacobijnen. Het leger wordt ingezet om rellen en contrarevolutionaire activiteiten te onderdrukken. De macht van succesvolle generaal Napoléon Bonaparte groeit.

Herdenking in Frankrijk

De revolutie wordt in Frankrijk ieder jaar herdacht op de nationale feestdag op 14 juli, ('le quatorze juillet'), de dag waarop in 1789 de Bastille-gevangenis door het volk werd bestormd en de opgesloten gevangenen werden bevrijd.

Belang van de Franse Revolutie - citaat

"Elke burgerlijke en politieke revolutie heeft een eigen vaderland. En blijft binnen dit vaderland opgesloten. De Franse revolutie kent geen eigen terrtorium. Meer nog, zij slaagt erin alle oude grenzen in zekere zin van de kaart te vegen,... over de landsgrenzen heen heeft ze een gemeenschappelijk intellectueel vaderland tot stand gebracht, waarvan alle mensen "citoyens" kunnen worden."

Alexis de Tocqueville, 1856.

Nota bene

Soms wordt de naam 'Franse Revolutie' ook gebruikt voor een langere periode, tot aan het herstel van het koningschap in 1815; gebruikelijk is dit echter niet. Zie voor de periode 1799-1815: Napoleontische tijd.