Qubla Afrika Respublikası

Qubla Afrika Respublikası (QAR) (afrikaanscha: Republiek van Suid-Africa; inglisshe: Republic of South Africa) - Afrika qubladaǵı mámleket. Maydanı 1221 mıń km². Xalqı 60 mln. adamnan artıq (2021). Paytaxtı - Pretoriya qalası. Basqarıw tárepten 9 wálayat (provinciya) qa bólinedi.

Mámleketlik basqarıw principi

Qubla Afrika Respublikası - federalizm nıshanı bolǵan unitar respublika. Ullı Britaniya basshılıǵındaǵı Óz ara doslıq quramına kiredi. 1997-jıl 4-fevraldan kúshke kirgen konstituciyaǵa ámel etedi. Mámleket baslıǵı - prezident. Milliy assambleya tárepinen onıń aǵzaları arasınan 5 jıl múddetke saylanadı. Nızam shıǵarıwshı húkimet - 2 palatalı parlament. Ol wálayatlardıń Milliy keńesi (joqarı palata) hám Milliy assambleya (tómen palata) dan ibarat. Atqarıwshı hákimiyattı prezident basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Qubla Afrika Respublikası aymaǵınıń jer maydanı, tiykarınan, plato hám tegistawlıqlardan ibarat. Jaǵaları derlik tegis, jaǵa boylap taw dizbekleri jaylasqan. Oranj dáryasınan arqada Kalahari tegisligi bar. Platolardıń shıǵıs jaǵasındaǵı ensiz oypatlıqqa, qublada Úlken Karru saylıǵına tik túsken bólegi Úlken Jarlıq dep ataladı. Drakon tawları onıń shıǵıs bólegi bolıp tabıladı. Drakon tawlarındaǵı Tabana-Ntlenyana shıńı (3482 m) Qubla Afrikadaǵı eń biyik noqat bolıp tabıladı. Úlken Karru saylıǵınan qublada Kap tawları (biyikligi 2326 m ge shekem) bar. Íqlımı, tiykarınan, tropikalıq, 30° qubla polyusten qublada subtropikalıq. Úlken Jarlıq Hind okeanınan esiwshi ızǵar samallardı tosıp, ishki aymaqlarǵa ótkermeydi. Shıǵıs jaǵada hám Úlken Jarlıqtıń shıǵıs jan bawırlarında teńiz ıqlımı, jıllıq jawın 1000 -2000 mm, eń ıssı aynıń ortasha temperaturası 25°, suwıq ayı 18°. Kontinental ıqlımlı ishki platolarda jıllıq jawın shıǵısta 750 mm ge shekem, batısta 150 mm ge shekem. Jaz aylarınıń ortasha temperaturası 27°, qubla-batısında 18°. Subtropikalıq ıqlımlı qubla-shıǵısında jıllıq jawın 600-1000 mm, jaz aylarınıń ortasha temperaturası 21-24°, qıs ayları 14-17°. Shól hám shala shól ıqlımlı batıs jaǵası suwıq Bengela aǵımı tásirinde, jıllıq jawın 60-100 mm, jaz aylarınıń ortasha temperaturası 15°, qıs ayları 11°.

Eń iri dáryası - Oranj (Vall hám Kaledon aǵısları menen). Arqa-shıǵısta Limpopo dáryası bar. Hind okeanına quyılıwshı basqa dáryaları qısqa, suwlı hám kóp astanalı. Ishki platolardaǵı dáryalar jıldıń kóp waqtında qurıp jatadı. Mámleket aymaǵınıń 2% i orman. Mámlekettiń shıǵıs jaǵasında arqa shegaradan 30° qubla polyuske shekem qızıl hám qızıl-qońır topıraqlı jerlerde savanna, dárya oypatlıqlarında palma ormanları bar. Taw oypatlıqlarında tropikalıq joqarı ıǵallıqtaǵı ormanlar ushıraydı. Durbandan Mosselbay qalasına shekem bolǵan jaǵadaǵı qońır topıraqlı jerlerde subtropikalıq ormanlar, Kap tawları jan bawırında mudam jasıl putalıqlar, platolardaǵı qızıl-qońır hám qara topıraqlı jerlerde baobab hám putalı savannalar bar. Kalahari tegisliginde shól ósimlikleri ósedi. Jabayı haywanlardan arıslan, qaplan, jabayı pıshıq, qasqır, kiyik, zebra, jirafa, pil, nosorog, shıbın-shirkeylerden termitler, setse shıbını, bezgek shıbını hám basqalar bar. Iri haywanları az qalǵan. Koyuger, Kalahari-Gemsbok milliy baǵları hám qorıqxanalar bar.

Xalqı

Xalqınıń 3/4 bólegi afrikalıq bantu xalıqları (sonday-aq 38,5% zulular, 27,5% sotolar, 11,6% keseler, 6,6% shangaantsonga hám tsvanalar). Evropalıqlar 5,1 mln. (sonnan golland, francuz, nemis kelgindileriniń áwladları bolǵan afrika nerburlar shama menen 57,5%), hinduler 1 mln. ǵa jaqın, qara deneliler 3,4 mln. Rásmiy tilleri - afrikaans (bur), inglis, isindebele, sesoto sa leboa, sesoto, savati, xitsonga, setsvana, tshivenda, isikosa hám isizulu tilleri. Dinleri: xristianlıq (xalıqtıń 77%), dástúriy dinler (18%), hindulik, musulmanlıq, evreylik (3,2%) hám basqalar. Xalıqtıń 60% qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Yoxannesburg, Keyptaun (Kapstad), Durban, Pretoriya hám basqalar.

Tariyxı

Qubla Afrika Respublikası xalqınıń áyyemgi hám orta ásirlerge tiyisli tariyxı az úyrenilgen. Qubla Afrika Respublikasınıń áyyemgi xalqı gottentot (koykoin) lar, bushmen (san) lar hám keyinirek bul jerge kelip jayǵasqan bantu xalıqları bolıp tabıladı. Arxeologiyalıq qazıwlar (tabılǵan altın hám basqa buyımlar) dan málim bolıwınsha, Transvaal aymaǵı (eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq) nda mádeniyat joqarı bolǵan, temir, mıs hám basqa metallar eritilgen. XVII ásir 50-jıllarında Gollandiyanıń Ost-Indiya kompaniyası Qubla Afrika Respublikasında Kap mákan-jayın dúzdi. Mákan-jay aymaǵı áste-aqırın keńeyip bardı. Golland hám francuz kelgindileri - burlar (keyinirek ózlerin afrikanerlar dep ataǵan) jergilikli xalıqtı bos jerlerge sıǵıp shıǵarıp, qulshılıq xojalıqların dúzdi. Bul xojalıqlarda jergilikli xalıq hám Batıs Afrika, Madagaskar, Aziyanıń túrli mámleketlerinen keltirilgen qullar miynet etti. Qubla Afrika Respublikası jergilikli xalqınıń kolonizatorlıq zulımına qarsı gúresi XVII ásirde-aq baslanıp, 1870-80-jıllarda kúsheydi. 1838, 1879 hám 1906-jıllardaǵı zulu xalqınıń urısı hám kóterilisleri, basutolardıń 1880-jılǵa shekem dawam etken qurallı háreketleri Afrika xalqınıń kolonizatorlikke qarsı gúresinde eń zárúrli tariyxıy waqıyalardan esaplanadı. XVIII ásir aqırı hám XIX ásir baslarında Ullı Britaniya Kap mákan-jayın basıp aldı. Inglis húkimetiniń zulımı burlardı Kap mákan-jayınan arqaǵa - kosa, zulu, basuto, botsvan hám basqa bantu xalıqları jerlerine kirip barıwǵa májbúr etti. XIX ásir 50-jıllarında bur respublikaları - Qubla Afrika Respublikası (Transvaal) hám Azat Oranj mámleketi dúzildi.

XIX ásir 60-jıllardıń aqırı hám 80-jılları ortalarında Qubla Afrikada almaz kánleri tawılǵannan keyin, inglisler bantu xalıqlarınıń ǵárezsiz aymaqların shápáátsizlik penen tartıp ala basladı. 1899-1902-jıllardaǵı inglis burlar urısınan keyin bur respublikaları Angliya qol astına ótti. 1910-jılda bolsa Britaniya imperiyasınıń dominionı bolǵan Qubla Afrika Awqamı (QAA) dúzildi. Qubla Afrikada almaz hám altın kánleriniń ashılıwı menen jámiyettiń sociallıq quramı keskin ózgerdi: jumısshılar hám socialistlik háreketler payda boldı. XIX ásirdiń 40-50-jıllarında kásiplik awqamlarınıń birinshi shólkemleri dúzildi. 80-jıllarǵa kelip, olar evropalıq jumısshılardıń iri kásiplik awqamlarına aylandı. 1912-jıl húkimettiń aparteid siyasatına qarsı Afrika milliy kongressi (Sahraı Kabirden qublada jasawshı afrikalıqlardıń eń iri shólkemi) dúzildi. 1-jaort-Shepeto Hind okeanı han urısında QAA Ullı Britaniya tárepinde qatnastı. Urıstan keyin Germaniya Qubla-batıs Afrika (Namibiya) nı basqarıw ushın Milletler Awqamı mandatın aldı. QAA da jumısshı hám milliy azatlıq háreketi háwij aldı. Aq deneli jumısshılar hám afrikalıqlardıń iri is taslawları baslandı. 1920-jıl baslarında afrikalıq kánshilerdiń birinshi ulıwma is taslawı (70 mıńnan aslam adam), 1922-jıl martta aq deneli taw kánshilerdiń qurallı kóterilisi bolıp ótti. Ekinshi jáhán urısında QAA gitlershilerge qarsı koaliciya tárepinde qatnastı, biraq afrikanerlardıń anıq milletshilleri fashist Germaniyası menen sheriklik etedi.

Urıstan keyin Qubla Afrika Respublikasınıń Evropadaǵı mámleketler menen baylanısı kúsheydi. Húkimet Millet partiyası qolına ótkennen soń (1948), mámlekette reakciya kúsheydi. Bul partiya basshılarınan D. F. Malan (1948-54), I. G. Streydom (1954-58), X. F. Fervurd (1958-66), B. Forster (1966-79) hám P. Bota (1980-89) dáwirinde terror hám rasalıq muqatıw kúsheydi. Partiyanıń aparteid siyasatı sebepli afrikalıqlar, metisler, indeycler turmısı jáne de awırlastı. 1961-jıl 31-mayda QAA húkimeti „oq deneli“ ler arasında referendum ótkerip, mámleketti Qubla Afrika Respublikası dep járiyaladı. Aparteid siyasatına qarsı gúres 1980-jıllarda ásirese kúsheydi. Húkimran Millet partiyası húkimeti racizm nızamların biykarlawǵa májbúr boldı, siyasiy partiyalardıń, sonday-aq Afrikalıqlar Milliy Kongressi iskerligine ruxsat berildi. 1991-jılda parlament turar jaylarında hám jer iyeliginde rasalıq ayırmashılıqtı biykar etti. 1994-jılda waqıtsha konstituciya kúshke kirdi. Sol jıl aprelde Milliy assambleyaǵa kóp rasalı saylaw boldı. Afrikalıqlar Milliy Konfessi baslıǵı N. Mandela Qubla Afrika Respublikası prezidenti etip saylandı. 1999-jıldan prezident T. Mbeki. Qubla Afrika Respublikası - 1945-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 27-aprel - Azatlıq kúni (1994). Ózbekstan Respublikası menen diplomatiyalıq qatnasların 1992-jıl 12-avgustta ornatqan.

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Qubla Afrika Afrikalıqlar Milliy Kongressi, húkimran partiyası, 1912-jılda tiykar salınǵan; Jańa millet partiyası, 1914-jılda dúzilgen; Demokratiyalıq partiya, 1989-jıl dúzilgen; Qubla Afrika konservativ partiyası, 1982-jıl dúzilgen; Milliy xalıq partiyası; Pán Afrika kongressi, 1959-jıl dúzilgen; Qubla Afrika Kommunistlik partiyası, 1921-jıl dúzilgen. Qubla Afrika kásiplik awqamları kongressi, 1985-jıl dúzilgen. Qubla Afrika Respublikası - xojalıǵı joqarı dárejede rawajlanǵan industrial-agrar mámleket, Afrikada ekonomikalıq tárepten eń rawajlanǵan mámleket. Onda sanaatı rawajlanǵan mámleketlerge tán kórsetkishler de, úshinshi dúnya mámleketleri ushın tán bolǵan ayırım ekonomikalıq belgiler de ushıraydı. Sanaat islep shıǵarıw kólemi tárepinen Qubla Afrika Respublikası dúnyadaǵı 20 jetekshi industrial mámleket qatarına kiredi. Pútkil Afrika aymaǵınıń 5% in hám xalqınıń 9% in iyelewshi Qubla Afrika Respublikası úlesine kontinent jalpı ishki óniminiń 27%, sanaat óniminiń 40%, awıl xojalıǵı óniminiń 30% tuwrı keledi.

Ekonomikası

Ekonomikanıń jetekshi tarmaqları - islep shıǵarıwshı sanaat (jalpı ishki ónimniń 22,6%), kánshilik sanaatı (13%), finans (15,21%), sawda hám turizm industriyası (11,52%), transport hám baylanıs (9,11%), awıl xojalıǵı (5%) hám balıqshılıq (4,7%). Xizmet kórsetiw tarawı, neft hám gaz qazıp alıw hám de qayta islewdi perspektivalı tarawlar qatarına qosıw múmkin.

Sanaatı

Qubla Afrika Respublikası altın (jılına ortasha 530 tonnadan kóbirek), platina metalları toparı (100 tonnaǵa jaqın), vanadiy, xrom hám marganets rudaları, surma, almaz qazıp alıwda dúnyada aldınǵı orınlarda, kómir qazıp shıǵarıwda 5-orın, uran qazıp shıǵarıwda 7-orında turadı. Temir rudası, mıs, asbest hám basqalar da qazıp alınadı. Jılına ortasha 170 mlrd. kVt/saat elektr energiyası islep shıǵarıladı. Qara metallurgiya, mashinasazlıq, ximiya, neftti qayta islew, cement, toqımashılıq, azıq-awqat sanaatı rawajlanǵan. Awıl xojalıǵı óniminiń derlik hámmesi aq denelilerge qaraslı fermer xojalıqları úlesine tuwrı keledi. Tiykarǵı eginleri: mákke (7,7 mln. tonna, 1999), qumshekerqamıs (21 mln. tonna), biyday (1,5 mln. tonna), kartoshka, temeki, citrus hám basqa miyweler. Mámleket aymaǵınıń shama menen 80% (98 mln. gektar) ten awıl xojalıǵı maqsetleri ushın paydalanıladı. Derlik 1,4 mln. gektar jer suwǵarıladı. Eginlerdi suwǵarıw ushın Vaal, Ulifants, Krokodayl, GreytFish hám basqa dáryalardan suw alınadı. Shárwashılıqta qaramal, qoy, eshki, shoshqa baǵıladı. Qoy júnin jetistiriwde mámleket tek Avstraliya, Jańa Zelandiya, Argentinadan keyingi orında turadı. Sút shárwashılıǵı tiykarınan iri qalalar átirapında.

Transportı

Transport jolılarınıń uzınlıǵı - 33,8 mıń km, sonnan 5 mıń km ge jaqını elektrlastırılǵan. Qattı qaplamalı avtomobil jollarınıń uzınlıǵı - 56,4 mıń km. Neft hám neft ónimleri portlardan tiykarǵı sanaat oraylarına trubalar arqalı aǵızıladı. Teńiz flotı rawajlanǵan. Eń zárúrli portları: Durban, Keyptaun, Port-Elizabet, Ist-London. 3 xalıqaralıq aeroport bar. Sırtqı sawda aylanbası jılına 40 mlrd. AQSh dollarınan asadı. Shetten tiykarınan mashina hám ásbap-úskeneler satıp aladı, shetke mineral hám awıl xojalıǵı shiyki ónimi, almaz hám metallar, ximiya hám awıl xojalıǵı ónimlerin shıǵaradı. Qubla Afrika Respublikası jún eksport etiwde dúnyada 4-orında turadı. Jılına azǵana 70 mln. litr vino eksport etedi. Sırtqı sawdadaǵı tiykarǵı klientleri: AQSh, Ullı Britaniya, Germaniya, Yaponiya, Shveycariya, Pul birligi — rand.

Medicinalıq xızmeti

Qubla Afrika Respublikasında aparteidqa toqtaw berilgenge shekem densawlıqtı saqlaw salasında aq deneli hám qara deneli xalıq arasında úlken ayırmashılıq húkim súretuǵın edi. Ortasha ómir kóriw, balalardıń nabıt bolıwı, emlewxanalardaǵı orınlar sıyaqlı kórsetkishler keskin parqlanatuǵın edi. Kópshilikti quraytuǵın qara deneliler wákilleri hákimiyattı qolǵa alǵannan keyin, medicina salasında da teńlikke erisiw ilajları kórile basladı. Densawlıqtı saqlawǵa ajıratılatuǵın dáramat kóbeydi. Shıpakerler 7 universitettiń medicina fakultetlerinde tayarlanadı.

Bilimlendiriwi, mádeniy-aǵartıwshılıq hám ilimiy mákemeleri

Házirgi Qubla Afrika Respublikası aymaǵına evropalıqlar kelgenge shekem (XVII ásir ortalarına shekem) afrikalıq jaslarǵa tálim beriw dástúriy afrikasha joldan barǵan: kekseler jas áwladqa turmıs kónlikpeleri hám turmıs filosofiyasın úyretetuǵın edi. Evropalıqlardıń dáslepki mákan-jayları júzege kelgen soń, olardıń perzentleri shirkew ruwxaniyinen diniy kitap oqıwdı úyrenetuǵın edi. Keyin „sayaxatshı oqıtıwshılar“ payda boldı. Xristian dini úgitshileri (missionerler) XVIII ásir aqırı - XIX ásir baslarında dáslepki mekteplerdi ashtı. Inglisler aldın bastan-aq bul mekteplerde evropalıqlar hám jergilikli millet balalarınıń bólek-bólek oqıwın payda etti. Aparteid tamamlanılǵanǵa shekem bilimlendiriw qatań rasalıq principke tiykarlanǵan hám aq deneliler, qara deneliler, bantular, hindlerdiń perzentleri túrli mekteplerde, hár túrli programma tiykarında oqıtıp kelindi, olardaǵı tálim dárejesi, materiallıq shárayat bir-birinen ulıwma parqlanatuǵın edi. Aparteidqa toqtaw berilgennen keyin bilimlendiriw salasında da ayırmashılıqtı tamamlaw ilajları kórildi. 1995-1996 oqıw jılında bilimlendiriw mútájlikleri ushın 8,9 mlrd. AQSh dolları muǵdarındaǵı dáramat, yaǵnıy mámleket byudjetiniń 21,2% sarıplandı. Jámi oqıwshılar 9,3 mln. adamǵa jetti. Baslanǵısh mektep oqıtıwshıları kolledjlerde, orta mektep oqıtıwshıları 17 universitet hám 3 politexnika institutında tayarlanadı.