Edukira joan

Max Planck: berrikuspenen arteko aldeak

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea
Nabigazio historia interaktiboa
← Aurreko ezberdintasuna
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
IkusizkoaWikitestua
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5
 
(19 erabiltzailek tartean egindako 41 berrikusketa ez dira erakusten)
1. lerroa: 1. lerroa:
{{Wikipedia1000}}
{{Zientzialarien biografia infotaula
{{biografia infotaula automatikoa}}
| izena = Max Planck
'''Max Karl Ernst Ludwig Planck''' ([[Kiel]], [[Alemania]], [[1858]]ko [[apirilaren 23]]a - [[Göttingen]], Alemania, [[1947]]ko [[urriaren 4]]a) [[fisika]]ri alemaniarra izan zen. [[Mekanika kuantiko|Teoria kuantikoaren]] sortzaile, eta pasa den mendeko fisikari onenetarikotzat jotzen da.
| irudia = Max_planck.jpg
| arloa = [[Fisika]]
| jaiotza data = [[1858]]ko [[apirilaren 23]]a
| jaiotza hiria = {{DEU}} [[Kiel]]
| jaiotza herrialdea = [[Alemania]]
| heriotza data = [[1947]]ko [[urriaren 4]]a
| heriotza hiria = {{DEU}} [[Göttingen]]
| heriotza herrialdea = Alemania
| erakunde nagusia =
| beste erakundea1 =
| beste erakundea2 =
| ikaslea1 =
| ikaslea2 =
| ikaslea3 =
| lana1 = [[Mekanika kuantiko]]a
| lana2 =
| lana3 =
}}

'''Max Karl Ernst Ludwig Planck''' ([[Kiel]], [[Alemania]], [[1858]]ko [[apirilaren 23]]a - [[Göttingen]], Alemania, [[1947]]ko [[urriaren 4]]a ) [[fisika]]ri alemaniarra izan zen. [[Mekanika kuantiko|Teoria kuantikoaren]] sortzaile eta pasa den mendeko fisikari onenetarikotzat jotzen da.


== Bizitza eta obra ==
== Bizitza eta obra ==
Planck familia intelektual eta tradizional baten barruan jaio zen. Aitaren aldeko birraitona, Gottlieb Planck (1751-1833), eta aitona, Heinrich Ludwig Planck (1785-1831, [[teologia]] katedradun izan ziren [[Göttingen]]en; aita, Wilhelm Johann Julius von Planck (1817-1900), [[Kiel]] eta [[Munich]]en, zuzenbide katedraduna ere izan zen. Osaba, Gottlieb Planck (1824-1907), abokatu izan zen Göttingenen, eta Alemaniako Kode Zibilaren aitetako bat.


1858ko apirilaren 23an jaio zen Kielen, Julius Wilhem eta bere bigarren emaztearen, Emma Patzig-en (1821-1914) ezkontzatik. Lau neba-arreba zituen (Hermann, Hildegard, Adalbert eta Otto) eta anaiorde bat (Hugo) eta arrebaorde bat (Emma), aitaren lehen ezkontzarenak. Lehenengo sei urteak Kielen eman zituen, eta, ondoren, familia Munichera joan zen bizitzera. Han Maximilians-Gymnasium-en matrikulatu zen. Bere ikaskideak Municheko familia ezagunen seme-alabak ziren, Besteak beste, Heinrich Merck bankariaren semea eta [[Oskar Miller]], geroago [[Deutsches Museum|Deutsches Museum-en]] sortzaileetako bat. Hamasei urterekin Schulabschluss edo graduazioa lortu zuen. Musikarako talentua erakusten zuenez, organoa, pianoa eta txeloa jotzen zituen; filosofia klasikoa eta zientziak ere gustatzen zitzaizkion.
Planck familia intelektual eta tradizional baten barruan jaio zen. Bere aitaren aldeko birraitona eta aitona [[teologia]] katedradun izan ziren [[Göttingen]]en, bere aita [[Kiel]] eta [[Munich]]en zuzenbide katedraduna izan zelarik.


Zalantza izan zuen orientazio akademikoa aukeratzeko orduan; beraz, [[Philipp von Jolly]] fisikako irakasleari galdetu zion, eta hark erantzun zion fisikan funtsezkoa aurkitua zegoela eta hutsune gutxi gelditzen zirela betetzeko (bere garaiko beste fisikari askok partekatzen zuten ikuskera). Planckek erantzun zion ez zuela mundu berriak aurkitzeko interesik, baizik eta fisikaren oinarriak ulertzeko; azkenean, gai horretaz jarraitzea erabaki zuen.
Munichen eta Berlinen egin zituen ikasketak. Municheko eta Kielgo unibertsitateetan irakasle izan ondoren [[Kirchhoff]]en lekua hartu zuen Berlingo unibertsitatean fisika teorikoko irakasle gisa. Zientzien Akademiako kide eta idazkari nagusi izan zen.


Planck, 1874/1875 ikasturterako, [[Municheko Unibertsitatea|Municheko Unibertsitateko]] Fisika Fakultatean matrikulatu zen. Han, Jolly irakaslearen gidaritzapean, Planckek bere esperimentuak gidatu zituen (adibidez, platino beroaren bidez hidrogenoa barreiatzeari buruzkoa), ikasketak fisika teorikora bideratu aurretik. Ikasketez gain, unibertsitateko koruko kide izan zen, eta, 1876/1877an, ''Die Liebe im Walde'' opereta prestatu zuen. 1877an, beste bi kiderekin, bidaia bat egin zuen [[Italia|Italian]] zehar, [[Venezia]], [[Florentzia]], [[Genova]], [[Pavia]], [[Comoko aintzira|Como]] eta [[Luganoko aintzira|Luganoko]] aintzirak bisitatuz, baita [[Maggiore|Maggiore aintzira]], [[Brescia]] eta [[Gardako aintzira]] ere.
Hasieran [[termodinamika]]ri buruzko ikerketak egin zituen batez ere, [[Boltzmann]]en ikerketak jarraituz. Gorputz beltzen neurketa termikoan energiaren banaketa espektrala teorikoki argitzeko egin zituen esperimentuen ondorioz, energiaren jarraitutasun ezaren hipotesia azaldu eta ''[[quantum]]''ak definitu zituen ([[1900]]). Teoria hori da fisika modernoaren oinarrizko hipotesietako bat.


1877/1878 ikasturtea Berlinen egin zuen, Friedrich-Wilhelm Unibertsitatean. Bertan, [[Hermann von Helmholtz]] eta [[Gustav Robert Kirchhoff|Gustav Kirchhoff]] fisikari ospetsuen ikasketak jaso zituen, dagoeneko Munichen ezagutu zituenak. Helmholtz-i buruz, Planckek esan zuen ez zituela klaseak prestatzen, etengabe huts egiten zuela kalkuluetan, eta, hala, behin eta berriz aldatzen zuela arbelean idatzita zegoena eta ikasleak bezain aspertua zirudiela. Emaitza zen ikasle gutxi geratzen zirela ikasgelan. Azkenean, hiru ikasle baino ez ziren geratu, besteak beste, Planck bera eta geroago astronomoa izango zen [[Rudolf Lehmann-Filhés]].
Fisikako [[Nobel saria]] eman zioten zuen [[1918]]an.


Kirchhoff-i buruz zioen, klaseak zehatz-mehatz prestatuta bazeuden ere, sarritan idorrak eta monotonoak zirela, eta nahiz eta ikasleek irakaslearen jakinduria handia miretsi uste zuten ez zuela trebetasun erretorikorik eta aspergarria zela<ref>Hermann, Armin (julio de 2000). ''Max Planck, mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten'' (en alemán) (7ª edición). Rienbeck bei Hamburg: rororo. <small>ISBN 3-499-50198-8</small></ref><ref name=":0" >{{Erreferentzia|izena=Dieter|abizena=Hoffmann|izenburua=Max Planck: die Entstehung der modernen Physik|argitaletxea=C.H.Beck|hizkuntza=de|data=2008|url=https://books.google.cl/books?id=hQN10R22-IwC&lpg=PA121&dq=Max%20Planck,%20mit%20Selbstzeugnissen%20und%20Bilddokumenten&hl=de&pg=PA13#v=onepage&q=Kirchhoff&f=false|isbn=978-3-406-56242-6|sartze-data=2024-06-13}}</ref>.​​ Irakasle gisa Helmholtz-i buruz iritzi ezkorra izan arren, lagun izan zuen. Garai hartan, [[Rudolf Clausius|Rudolf Clausiusen]] lana aztertu zuen, zeinarengandik miretsi zuen termodinamikaren printzipioei buruzko diskurtso ulergarria eta argitasuna. Gai horretan egin zuen lan doktoretza-tesia prestatzeko. Tesi horri ''Über den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie'' ([[Termodinamikaren bigarren legea|Termodinamikaren bigarren printzipioari buruz]]) izenburua eman zion, eta 1879an aurkeztu zuen, Munichen, hogeita bat urterekin. 1880an, Munichera itzuli zen unibertsitatean irakasle gisa aritzeko. 1889an, Berlinera itzuli zen, eta 1892tik [[Fisika teoriko|Fisika Teorikoko]] katedraren zuzendari izan zen.
Piano-jotzaile bikaina zen eta musikaren teoriaz ere idatzi zituen zenbait lan. Aurkikuntza berrien ezagutza teorikoaren ondorioez eta izadiaren zientzien eta erlijioaren arteko erlazioez ere arduratu zen. Positibismoaren eta pragmatismoaren etsaia zen, eta uste osoa zuen izadiaren zientzietan egia objektibo bat badela, alegia, kausalitate printzipioak guztizko balioa duela zioen.

===Berlingo Unibertsitatean irakasle===
Berlinen, Planck bertako fisika elkartean sartu zen. Geroago, hauxe idatzi zuen: «Garai hartan, ni nintzen, funtsean, han zegoen fisikari teoriko bakarra; gauzak ez ziren errazak izan niretzat, entropia aipatzen hasi bainintzen, baina hori ez zegoen oso modan, mamu matematikotzat hartzen baitzen»<ref>Verband Deutscher Elektrotechniker (1948). «[http://books.google.be/books?id=zfe7aaaamaaj ETZ: Elektrotechnische Zeitschrift: Ausg. A.]». ''ETZ: Elektrotechnische Zeitschrift'' (en alemán) (VDE-Verlag) '''69''' (A)., [http://www.google.com/search?&tbs=bks%3A1&q=*planck++%*22damals+*der+*einzige+*theoretische%22 Snipped extract]</ref>.​ Bere ekimenari esker, Alemaniako fisikako tokiko elkarteek batu ziren 1898an, Deutsche Gesellschaft Physikalische (DPG) (Alemaniako Fisika Elkartea) eratzeko, eta Planck presidente izan zen 1905etik 1909ra.

Hasieran, [[termodinamika]]ri buruzko ikerketak egin zituen batez ere, [[Ludwig Boltzmann|Boltzmannen]] ikerketak jarraituz. Gorputz beltzen neurketa termikoan energiaren banaketa espektrala teorikoki argitzeko egin zituen esperimentuen ondorioz, energiaren jarraitutasun ezaren hipotesia azaldu, eta ''[[quantum]]''ak definitu zituen ([[1900]]). Teoria hori da fisika modernoaren oinarrizko hipotesietako bat.

Planck irakasle izan zen Berlinen 37 urtez, eta bere ikasleek estimatzen zuten maisu gisa. [[Lise Meitner|Lise Meitnerren]] arabera, «lehorra, inpertsonala» zen; «notarik erabili gabe, akatsik egin gabe, inoiz entzun dudan irakaslerik onena». Graduatutako ikasleak 20 baino ez ziren izan, baina horien artean daude:

:1897 [[Max Abraham]] (1875–1922)
:1904 [[Moritz Schlick]] (1882–1936), [[Vienako Zirkulua|Vienako Zirkuluaren]] fundatzaile
:1906 [[Walther Meißner]] (1882–1974)
:1906 [[Max von Laue]] (1879–1960), [[Fisikako Nobel Saria]] 1914an
:1907 [[Fritz Reiche]] (1883–1960)
:1907 [[Lise Meitner]] (1878-1968)
:1912 [[Walter Schottky]] (1886–1976)
:1914 [[Walther Bothe]] (1891–1957), Fisikako Nobel Saria 1954an

===Alemaniako Fisika Elkartea eta Zientziaren Aurrerapenerako Elkartea===
1905etik 1909ra, Planck izan zen Deutsche Physikalische Gesellschaft (Alemaniako Fisika Elkartea) erakundearen buru. 1913an, [[Berlingo Humboldt Unibertsitatea|Berlingo Unibertsitateko]] buru jarri zen. 1918an, [[Fisikako Nobel Saria]] jaso zuen mekanika kuantikoaren sorreragatik. 1930etik 1937ra, Planckek Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften (KWG) zuzendu zuen, Kaiser Wilhelm elkartea, Zientziaren Aurrerapenerako Guillermo enperadorearen elkartea).

===Bigarren Mundu Gerra, Erwin Planck semea eta heriotza===
[[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerran]], Planck saiatu zen [[Adolf Hitler]] konbentzitzen zientzialari juduen lana ahalbide zezan, baina ez zuen arrakasta handirik izan<ref>de la Ciencia, Juan. «[https://juandelaciencia.wordpress.com/2015/04/23/planck-y-hitler/ Planck y Hitler]».</ref>.​ [[Nazionalsozialismo|Nazien]] erregimenak eta gerrak gogor astindu zuten Planck familia. Erwin Planck semea naziek hil zuten, 1945eko urtarrilaren 3an; nahiz eta, semearen bizia salbatzeko, Max Planckek indultua eta kemena eskatu Hitlerri. Galera handi hori beste batekin batera gertatu zen, eta, hori ere, sufritu berria zuen: Berlin-Grünewaldeko etxea (eta harekin batera liburutegi osoa, milaka liburuki eta eskuizkribu berreskuraezinekin) erre, eta erabat suntsitu zen, 1944ko otsailean aire-bonbardaketa baten ondorioz<ref name=":0" />.

1947ko urriaren 4an, [[Göttingen|Gottingenen]], Max Planck hil ondoren, KWGk izena aldatu zuen Max-Planck-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften (MPG) ezarriz ([[Max Planck Elkartea]]).

===Ondarea===
Plancken aurkikuntzek, gerora beste zientzialari batzuek egiaztatu zituztenek, fisikaren eremu guztiz berri baten sorrera ekarri zuten, [[mekanika kuantiko]] izenaz ezaguna, eta, energia atomikoa gisako eremuetan, ikertzeko zimenduak eman zituzten. 1905ean, [[Albert Einstein|Albert Einsteinek]] erradiazio elektromagnetikoaren kuantifikazioari buruz azaldu zituen ideien garrantzia aitortu zuen, eta Einsteinekin lankidetzan aritu zen bere ibilbidean.

==Ekarpen zientifikoak==
[[Fitxategi:Max Planck 1878.GIF|thumb|left|Planck gaztea bere ikasle-garaian (1878)]]
Hasieran, komunitate zientifikoak ez zuen aintzat hartu, baina beroaren teoriaren azterketan sakondu zuen, eta, bata bestearen atzetik, [[Josiah Willard Gibbs|Josiah Willard Gibbsek]] aipatu zituen printzipio berak aurkitu zituen (aurrez ezagutu gabe, ez baitziren zabaldu). [[Rudolf Clausius|Clausiusek]] [[Entropia|entropiari]] buruz zituen ideiek espazio nagusi bat hartu zuten bere pentsamenduetan.

1900ean, Max Planckek [[Plancken legea|gorputz beltzaren erradiazioaren espektro-legea]] aurkitu zuen (1901ean argitaratua<ref>Max Planck (1901). «[http://ffn.ub.es/luisnavarro/nuevo_maletin/Planck%20(1901),%20Energy%20distribution.pdf Ueber das Gesetz der Energieverteilung im Normalspectrum]». ''[[:es:Annalen_der_Physik|Annalen der Physik]]'' (ingelesez) '''4''': 553.</ref>), [[uhin-luzera]] handietan (maiztasun baxuetan) funtzionatzen duen [[Rayleigh-Jeansen legea|Rayleigh-Jeans-en legea]] eta uhin-luzera txikietan (maiztasun altuetan) lan egiten duen [[Wien legea|Wien-en legea]] bateratzen saiatuz. Bere funtzioa uhin-luzera guztietarako datuetara nabarmen egokitzen zela uste izan zuen.

Rayleigh-Jeans-en legea zuzentzea bereziki garrantzitsua da, oinarri teoriko sendo baten gainean eraikita baitago: [[termodinamika]], garai hartan ezagutzen zen gisa, baina akats handia du uhin-luzera laburretan: [[hondamendi ultramorea]]. Puntu horrek iradokitzen du termodinamika oker dagoela. Hori dela eta, termodinamika ordezkatuko zuen oinarrizko teoria berri bat egiten saiatu zen Planck.

Rayleigh-Jeansen legeak eta Plancken legeak energiaren ekipamenduaren teorema erabiltzen dute, eta [[Osziladore harmoniko|osziladore]] bat maiztasun bakoitzarekin bat etortzea eragiten dute. Rayleighek suposatzen du osziladore guztiak berdin kitzikatuta daudela. Haren legeak iragartzen du uhin-luzera oso laburreko osziladoreak oso kitzikatuta daudela, baita tenperaturan ere.

1900eko abenduaren 14an, Alemaniako Fisika Elkartean, funtsezko konstante<ref>{{Erreferentzia|izena=José Manuel Sánchez|abizena=Ron|izenburua=Un siglo de física cuántica|hizkuntza=es|data=2000-12-14|url=https://elpais.com/diario/2000/12/14/opinion/976748410_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2024-06-14}}</ref> baten aurkikuntza azaldu zuen, [[Plancken konstantea]] deitua eta [[fotoi]] baten energia kalkulatzeko erabilia. Horrek esan nahi du erradiazioa ezin dela modu jarraituan igorri edo xurgatu, baizik eta une jakin batzuetan bakarrik eta kuantu edo fotoi esaten zaien kantitate txikietan. Kuantu edo fotoi baten energia erradiazioaren ''f'' maiztasunaren araberakoa da:

:<math>E = hf</math>

non E energía den, ''f'' hari lotutako uhin elektromagnetikoaren maiztasuna eta h Plancken konstantea, zeinaren balioa 6,626 × 10-34 J*[[Segundo|s]] edo 4,13 × 10-15 [[Elektronvolt|eV]]*s den.

Gorputz batek, tenperatura jakin batean, igortzen duen erradiazio elektromagnetikoaren legea ([[Plancken legea]] izenekoa) bihurtu zen [[gorputz beltz]] baten igorpen-espektroa azaltzen duen mekanika kuantikoaren oinarrietako bat, eta handik urte batzuetara sortu zen, [[Albert Einstein]] eta [[Niels Bohr|Niels Bohr-en]] laguntzarekin, beste batzuen artean.

==Aukeratutako lanak==
===Idatziak eta hitzaldiak===
* ''[http://edoc.hu-berlin.de/dissertationen/historisch/planck-max/html/ Über den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie]'' (Termodinamikaren bigarren printzipioari buruz). Ackermann, Múnich 1879. (Doktore-tesia)
* ''[http://www.archive.org/details/bergleichgewic00planuoft Gleichgewichtszustände isotroper Körper in verschiedenen Temperaturen]'' (Gorputz isotropikoen oreka-egoerak tenperatura desberdinetan). Ackermann, Múnich 1880. (Gaitze-tesia)
* ''Das Weltbild der neuen Physik'' (Fisika berriaren mundu-ikuskera). Hitzaldia, 1929ko otsailaren 18an, Leideneko Unibertsitateko Fisika Saila
* ''Vom Wesen der Willensfreiheit und andere Vorträge'' (Erabakimen askearen izaerari eta beste dokumentu batzuei buruz), Armin Hermann, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt, 1990, argitaratua {{ISBN|3-596-10472-6}}.<br />Edukia: «[[Plancken konstantea|Plancken konstantearen]] aurkikuntzaren historia, Hamilton-en printzipioa, argiaren izaera, kausalitatea eta [[Erabakimen aske|erabakimen askea]], [[Zientzien Prusiar Akademia|Zientzien Prusiar Akademian]] emandako diskurtsoa, hautespen askearen izaerari, erlijioari eta zientziari, determinismoari edo indeterminismoari, zientziaren arazo nabarmenei, [[Zientzia zehatz|zientzia zehatzen]] zentzuari eta mugei buruz».
* «Nora doa zientzia?», 1941

===Aldizkarietako artikuluak===
* ''Über eine Verbesserung der Wienschen Spektralgleichung'' (Wienen legearen hobekuntza bati buruz). Verhandlungen der Deutschen physikalischen Gesellschaft. 2, 1900, S. 202–204. [http://www.ing-buero-ebel.de/strahlung/original/planck1900_10.htm Über eine Verbesserung der Wienschen Spektralgleichung]. (Ingelesezko bertsioa badago hemen: [http://web.ihep.su/dbserv/compas/src/planck00/eng.pdf On an Improvement of the Wien's Law of Radiation]).
* ''Zur Theorie des Gesetzes der Energieverteilung im Normalspektrum'' (Espektro normalaren energia-erradiazioaren banaketa-legearen teoriaz). Verhandlungen der Deutschen physikalischen Gesellschaft. 2, 1900, S. 237–245. [https://web.archive.org/web/20150807054128/http://www.christoph.mettenheim.de/planck-energieverteilung.pdf Zur Theorie des Gesetzes der Energieverteilung im Normalspektrum] {{Wayback|url=http://www.christoph.mettenheim.de/planck-energieverteilung.pdf |date=20150807054128 }}. (Ingelesezko bertsioa badago hemen: [http://web.ihep.su/dbserv/compas/src/planck00b/eng.pdf On the Theory of Energy Distribution Law of the Normal Spectrum Radiation]).
* ''Über das Gesetz der Energieverteilung im Normalspektrum''. Annalen der Physik. 4, 1901, S. 553–563. (Ingelesezko bertsioa badago hemen: [http://web.ihep.su/dbserv/compas/src/planck01/eng.pdf On the Energy Distribution Law in the Normal Spectrum Radiation]).

==Albert Einsteinekin harremana==
[[Fitxategi:1911 Solvay conference.jpg|thumb|left|1911, lehen Solvay konferentzia. Max Planck atzeko lerroan dago, ezkerretik bigarrena.]]
1905ean, [[Albert Einstein]] ezezagunaren [[Erlatibitatearen teoria|erlatibitatearen teoriari]] buruzko lehen azterketak argitaratu ziren, eta Planck izan zen teoria zientifiko berri horren garrantzia berehala onartu zuen zientzialari bakarrenetakoa.

Planckek ere asko lagundu zuen teoria hori zabaltzen. Einsteinek argiari buruz ([[Fotoi|fotoia]]) egindako hipotesia, 1902an [[Philipp Lenard|Philipp Lenardek]] [[Efektu fotoelektriko|efektu fotoelektrikoari]] buruz egindako aurkikuntzan oinarritua, baztertu egin zuen hasieran Planckek, baita [[James Clerk Maxwell|James Clerk Maxwellek]] [[Elektrodinamika|elektrodinamikari]] buruz egindako teoria ere.

1910ean, Einsteinek tenperatura baxuetan [[Bero espezifiko|bero espezifikoak]] duen ezohiko portaera zehaztu zuen, fisika klasikoaren azalpenari aurre egiten dion fenomeno baten beste adibide gisa. Fisikan agertzen ziren kontraesanak argitzeko, Planck eta [[Walther Nernst|Walther Nernstek]] [[Solvay konferentzia]] antolatu zuten [[Brusela|Bruselan]] 1911n. Bilera horretan, Einsteinek, azkenean, bere ikerketez eta zalantzez konbentzitu zuen Planck. Une hartatik aurrera, adiskidetasun handia izan zuten elkarrean artean, eta [[Berlingo Humboldt Unibertsitatea|Berlingo Unibertsitateko]] fisikako irakasle izendatu zuten Albert Einstein; Planck, berriz, dekano izan zen.

1918an, [[Fisikako Nobel Saria]] eman zioten, «teoria kuantikoaren aurkikuntzarekin fisikaren aurrerapenean jokatutako paperagatik».

==Max Planck eta Lehen Mundu Gerra==
[[Lehen Mundu Gerra|Lehen Mundu Gerraren]] hasieran, Planckek bere egin zuen jendearen gogo orokorra, eta hau idatzi zuen: «Izugarria izatetik haratago, bada ustekabeko gauza handi eta eder bat ere: alderdi guztiak bateratzearen aldeko barne-arazo politiko zailenei irtenbide leuna ematea (eta)... ona eta zintzoa den guztia goraipatzea»<ref>Heilbron, J. L. (1986). ''[http://books.google.cat/books?id=d5zkh2bx2awc&pg=pa72 The dilemmas of an upright man: Max Planck and the fortunes of German science]'' (ingelesez). Harvard University Press. pp. p.72. <small>ISBN 978-0-674-00439-9</small></ref><ref>Evans, James; Thorndike, Alan S. (2007). ''[http://books.google.cat/books?id=s3foumyhcqic&pg=pa31 Quantum mechanics at the crossroads: new perspectives from history, philosophy and physics]'' (ingelesez). Springer. pp. p.31. <small>[[:es:Especial:FuentesDeLibros/978-3-540-32663-2|ISBN 978-3-540-32663-2]]</small>. Consultado el 5 de febrero de 2012.</ref>.

Hala ere, Planck abstenitu egin zen nazionalismoaren muturrei zegokionaren aurrean. 1915ean, [[Italia]] [[Lehen Mundu Gerrako Aliatuak|potentzia aliatuekin]] bat egiteko zorian zegoela, aldeko botoa eman zuen Italiako lan zientifiko bati buruz. Lan horrek [[Zientzien Prusiar Akademia|Zientzien Prusiar Akademiaren]] sari bat jaso zuen, non Planck lau presidente iraunkorretako bat izan baitzen.

Planckek «93 intelektualen manifestua» ere sinatu zuen, gerra propaganda-dokumentu polemiko bat (Einsteinek, berriz, jarrera bakezale hutsa izan zuen, eta ia kartzelatu egin zuten, eta [[Suitza|Suitzako]] herritartasunak soilik salbatu zuen). Baina, 1915ean, Planckek, [[Hendrik Lorentz]] fisikari [[Herbeheretar|herbeheretarrarekin]] hainbat bilera egin ondoren, Manifestuaren zati batzuk atzera bota zituen. Gero, 1916an, Alemaniako anexionismoaren aurkako deklarazio bat sinatu zuen.

==Tradizio jakin baten defendatzailea ala progresista?==
Planckek beti errespetatu zuen hierarkia, baina, zalantzarik gabe, bere uste sendoak defendatu zituen uneko iritzien aurrean. Behin baino gehiagotan adierazi zuen bere abertzaletasuna, eta monarkiaren alde egin zuen [[Lehen Mundu Gerra]] baino lehen, baita gerra garaian ere.

1895ean, [[Léo Arons]] akademikoa defendatu zuen, nahiz oposizioko alderdi batekoa izan, eta hori orduko Kultura eta Hezkuntza ministroaren aholkuaren aurka egin zuen. Halaber, emakumeentzako goi-mailako hezkuntzarako sarbidea sustatu zuen, [[Lise Meitner|Lise Meitner-ena]] barne.

Gerra arteko urteetan, aktiboki parte hartu zuen Alemaniako bizitza intelektuala berreraikitzen, eta estatuaren edo fundazio pribatuen diru-laguntza handiak lortu zituen. Politikoki, nahiko [[Kontserbadurismo|kontserbadorea]] izaten jarraitu zuen, boterea tokian bertan defendatzen eta [[Sufragio unibertsal|sufragio unibertsalaren]] aurka egonez. Hala ere, behin baino gehiagotan, uko egiten dio zientzia-alorrekoak ez diren gaieu buruz hitz egiteari. Gogor argudiatzen du oinarrizko ikerkuntzaren alde, [[Johannes Stark|Johannes Starken]] aurka eginez, [[Nazionalsozialismo|nazien]] eraginarekin hazten ari baita harena ere.

Antisemitismoaren sorrera zenbait zientzialari handirengana iristen hasia da; haien artean ezagunena, Einstein da. 1933an, [[Adolf Hitler]] [[Reich|Reicharen]] kantziler bihurtu zen, eta Planckek funtsezko postuak bete zituen zenbait erakundetan, «Kaiser-Wilhelm» institutua barne, finantza-botere jakin bat zuen zientzia-elkartea. Orduan, [[Führer|Führer-en]] politika pragmatismo-maila batekin modera dezakeela pentsatzen du. Beraz, ez dio zuzenean botereari aurka egiten, eta diskrezioaren alde egiten du. Bere esku-hartze publiko batzuk ''neurrizkoak'' dira. 1933ko martxoan, Einsteinek, Estatu Batuetara egindako bidaia batean, iragarri zuen ez zela Alemaniara itzuliko arrazoi politikoengatik. Planckek, pribatuan, adierazi zuen ez zegoela ados erabaki horrekin, eta uste zuen ondorioak kaltegarriak izan zitezkeela oraindik Alemanian zeuden zientzialari juduentzat. 1933ko maiatzean, Adolf Hitlerrekin bildu zen, Alemaniaren interesean bere lankide juduak defendatzen saiatzeko, baina ez zuen lortu. Bere azken diskurtsoak aukeratutako ildoan mantentzen dira, nolabaiteko anbiguotasuna nahastuz oposizioan: hala, [[Erlatibitatearen teoria|erlatibitatea]] behin baino gehiagotan goraipatzen du, egilea aipatu gabe. Hala ere, emaitzak positiboak izan ziren lehen urteetan: atzera bota zuen [[Johannes Stark]] institutu garrantzitsu bateko zuzendari izendatzea, ikerkuntzarako funtsak lortu zituen eta kide juduak atxiki zituen. Hala ere, presiopean, gizarte erudituak, Plancken gidaritzapean, pixkanaka boterearekin bat egin behar du; zientzialaria [[Führer|Führer-en]] omenez hitz egitera, eta [[agur faxista]] egitera behartuta dago. Planckek funtzio ofizial orori uko egin zion 1938an. Hala ere, gai sentiberei buruzko hitzaldiak ematen jarraitu zuen, hala nola «Zientzia eta erlijioa», non [[Jainko|Jainkoarengan]] sinestea onartu baitzuen, baina ez kristauena.

Bizitzaren amaieran, dio:{{Esaera2|Niretzat, bizitza osoa zientzia zorrotzenari eskaini diodana, alegia, materiaren azterketari, nire ikerketaren emaitzei buruz esan diezazuekedan guztia da: ez dago halako gauzarik, hertsiki hitz eginez, materiari buruz! Materia orok du jatorria, eta soilik dago atomoaren partikulak bibrarazten dituen indar batengatik, eta pieza bakar batean mantentzen du atomoa den eguzki-sistema ñimiño hori [...] Pentsatu behar dugu, indar horren atzean, Espiritu kontziente eta adimendun bat dagoela. Espiritu hori da gai guztien matrizea.}}

==Bizitza pribatua==
1887ko martxoaren 31n, Planck Marie Merckekin (1861- 1909) ezkondu zen. Marie Merck [[Munich|Municheko]] bankari baten alaba zen, eta ikaskide baten arreba<ref name=":1" >Cardona, Manuel; Marx, Werner (2008). ''[http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.680.7742&rep=rep1&type=pdf Max Planck – A conservative revolutionary]'' (ingelesez) '''24''' (5-6). p. 40.</ref>. 1888an, Max Planck aita izan zen<ref name=":1" />.​ Bikotea [[Grünewald (Alemania)|Grunewalden]] finkatu zen, Berlingo aldiri batean. Lau seme-alaba izan zituzten guztira, eta guztiak bera baino lehenago hil ziren. Bere seme zaharrena, Karl, 1888an jaioa, 1916ko maiatzaren 26an hil zen, [[Verdungo gudua|Verdungo guduan]]<ref name=":1" />.​ Alaba bikiak, Grette eta Emma, 1889an jaioak, 1917ko maiatzaren 15ean eta 1919ko azaroaren 21ean hil ziren, hurrenez hurren<ref name=":1" /><ref name=":2" >Cardona, Manuel; Marx, Werner (2008). ''[http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.680.7742&rep=rep1&type=pdf Max Planck – A conservative revolutionary]'' (ingelesez) '''24''' (5-6). p. 41.</ref>.​​ Seme gazteena, Erwin, 1893an jaioa, gerra-preso hartu zuten Frantzian<ref name=":2" />. Erwin oso lotuta egon zen aitarekin gerra arteko garaian, eta [[Weimarko Errepublika|Weimarko Errepublikan]] kargu administratibo garrantzitsuak izan zituen. 1944an, atxilotu egin zuten, [[Adolf Hitler|Hitler]], [[1944ko uztailaren 20ko atentatua|1944ko uztailaren 20ko atentatuko]] parte gisa, hiltzen saiatzea leporatuta. 1945eko urtarrilaren 23an exekutatu zuten<ref>Cardona, Manuel; Marx, Werner (2008). ''[http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.680.7742&rep=rep1&type=pdf Max Planck – A conservative revolutionary]'' (en inglés) '''24''' (5-6). p. 43.</ref>.

1909an Marie hil ondoren, Planck berriro ezkondu zen, 1911ko martxoaren 14an, Marga von Hößlin (1882-1948) Marieren ilobarekin<ref name=":2" />. Bikotearen seme bakarra 1911ko abenduan jaio zen, ezkontzaren urte berean<ref name=":2" />.​ [[Bigarren Mundu Gerra|Bigarren Mundu Gerran]], [[Errusia|Errusiaren]] aurkako kanpainan, parte hartu zuen. Obergefreiter (kabo nagusia) gisa itzuli zen handik. 1954an hil zen, [[poliomielitis]] baten ondorioz<ref name=":2" />.

[[Piano]]-jotzaile bikaina zen, eta musikaren teoriaz ere idatzi zituen zenbait lan. Batzuetan, [[Joseph Joachim]] [[biolin]] jotzailearekin jotzen zuen, edo geroago Albert Einsteinekin. Aurkikuntza berrien ezagutza teorikoaren ondorioez eta izadiaren zientzien eta erlijioaren arteko erlazioez ere arduratu zen. [[Positibismo]]aren eta [[pragmatismo]]aren etsaia zen, eta uste osoa zuen izadiaren zientzietan egia objektibo bat badela; alegia, kausalitate printzipioak guztizko balioa duela zioen.


== Plancken konstantea ==
== Plancken konstantea ==
[[Plancken konstantea]] [[Quantumen teoria]]ren [[konstante unibertsal]]a da. Sinboloa h da, eta balioa 6,625 x 10<sup>−34</sup> joule segundo. Quantum bateko irradaren energia ''(E)'' eta irradaren maiztasuna (h) erlazionatzen ditu formula honen bidez: ''E = ''h. Azken honi [[Plancken legea]] deitzen zaio; quantumen mekanikako oinarrizko legea da. Irrada elektromagnetikoa banakako sortatan edo ''fotoietan'' bilduta dagoela dio, eta bakoitzaren energia aipatu den formulak adierazten du.


== Argitalpenak ==
Quantumen teoriaren konstante unibertsala da. Sinboloa h da, eta balioa 6,625 x 10<sup>-34</sup> joule<sup>.</sup>segundo. Quantum bateko irradaren energia ''(E)'' eta irradaren maiztasuna (h) erlazionatzen ditu formula honen bidez: ''E = ''h. Azken honi Plancken legea deitzen zaio; quantumen mekanikako oinarrizko legea da. Irrada elektromagnetikoa banakako sortatan edo ''fotoietan'' bilduta dagoela dio, eta bakoitzaren energia aipatu den formulak adierazten du.
[[Fitxategi:Planck, Max – Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung, 1906 – BEIC 6567602.jpg|thumb|''Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung'', 1906]]
*{{Erreferentzia
|abizena1=Planck |izena1=M.
|egile1-esteka=Max Planck
|urtea=1900
|izenburua=Über eine Verbesserung der Wienschen Spektralgleichung
|aldizkaria=[[Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft]]
|liburukia=2 |orrialdeak=202–204
|url=https://archive.org/stream/verhandlungende01goog#orrialdea/n212/mode/2up
}} Itzulpena {{Erreferentzia
|abizena1=ter Haar |izena1=D.
|egile-esteka=Dirk ter Haar
|urtea=1967
|atala=On an Improvement of Wien's Equation for the Spectrum
|chapter-url=http://www.ffn.ub.es/luisnavarro/nuevo_maletin/Planck%20%281900%29,%20Improvement%20of%20Wien%27s.pdf
|izenburua=The Old Quantum Theory
|argitaletxea=[[Pergamon Press]]
|orrialdeak=79–81
|lccn=66029628
}}
*{{Erreferentzia
|abizena1=Planck |izena1=M.
|egile-esteka=Max Planck
|urtea=1900b
|izenburua=Zur Theorie des Gesetzes der Energieverteilung im Normalspectrum
|aldizkaria=[[Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft]]
|liburukia=2 |orrialdea=237
|url=https://archive.org/stream/verhandlungende01goog#orrialdea/n246/mode/2up
}} Itzulpena {{Erreferentzia
|abizena1=ter Haar
|izena1=D.
|egile-esteka=Dirk ter Haar
|urtea=1967
|atala=On the Theory of the Energy Distribution Law of the Normal Spectrum
|chapter-url=http://www.ffn.ub.es/luisnavarro/nuevo_maletin/Planck%20%281900%29,%20Distribution%20Law.pdf
|izenburua=The Old Quantum Theory
|argitaletxea=[[Pergamon Press]]
|orrialdea=82
|lccn=66029628
|access-date=5 April 2014
|archive-date=20 September 2016
|archive-url=https://web.archive.org/web/20160920053757/http://www.ffn.ub.es/luisnavarro/nuevo_maletin/Planck%20%281900%29,%20Distribution%20Law.pdf
|url-status=dead
}}
*{{Erreferentzia
|abizena1=Planck |izena1=M.
|egile-esteka=Max Planck
|urtea=1900c
|izenburua=Entropie und Temperatur strahlender Wärme
|aldizkaria=[[Annalen der Physik]]
|liburukia=306 |issue=4 |orrialdeak=719–737
|bibcode=1900AnP...306..719P
|doi=10.1002/andp.19003060410
|url=https://zenodo.org/record/1423979
|itzulpen-izenburua=Entropy and Temperature of Radiant Heat
}}
*{{Erreferentzia
|abizena1=Planck |izena1=M.
|egile1-esteka=Max Planck
|urtea=1900d
|izenburua=Über irreversible Strahlungsvorgänge
|itzulpena-izenburua=On Irreversible Radiation Processes
|aldizkaria=[[Annalen der Physik]]
|liburukia=306
|issue=1
|orrialdeak=69–122
|bibcode=1900AnP...306...69P
|doi=10.1002/andp.19003060105
|url=https://zenodo.org/record/1423973
}}
*{{Erreferentzia|abizena1=Planck|izena1=M.|egile1-esteka=Max Planck|urtea=1901|izenburua=Ueber das Gesetz der Energieverteilung im Normalspektrum|aldizkaria=[[Annalen der Physik]]|liburukia=309|issue=3|orrialdeak=553–563|doi=10.1002/andp.19013090310|bibcode=1901AnP...309..553P|doi-access=free}} Translated in {{cite web
|abizena1 = Ando
|izena1 = K.
|izenburua = On the Law of Distribution of Energy in the Normal Spectrum
|url = http://theochem.kuchem.kyoto-u.ac.jp/Ando/planck1901.pdf
|access-date = 13 October 2011
|url-status = dead
|archive-url = https://web.archive.org/web/20111006162543/http://theochem.kuchem.kyoto-u.ac.jp/Ando/planck1901.pdf
|archive-date = 6 October 2011
|df = dmy-all
}}
*{{Erreferentzia
|abizena1=Planck |izena1=M.
|egile-esteka=Max Planck
|urtea=1903
|izenburua=Treatise on Thermodynamics
|url=https://archive.org/stream/treatiseonthermo00planuoft#orrialdea/n7/mode/2up
|bestelakoa=Ogg, A. (transl.)
|argitaletxea=Longmans, Green & Co
|lekua=London
|ol=7246691M
}}
*{{Erreferentzia
|abizena1=Planck |izena1=M.
|egile-esteka=Max Planck
|urtea=1906
|izenburua=Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung
|url=https://archive.org/details/vorlesungenberd03plangoog |argitaletxea=J.A. Barth
|lekua=Leipzig
|lccn=07004527
}}

*{{Erreferentzia
|abizena1=Planck |izena1=M.
|egile-esteka=Max Planck
|bestelakoa=Masius, M. (transl.)
|urtea=1914
|izenburua=The Theory of Heat Radiation
|argitaletxea=P. Blakiston's Son & Co.
|edizioa=2nd
|ol=7154661M
}}
*{{Erreferentzia
|abizena1=Planck |izena1=M.
|egile-esteka=Max Planck
|bestelakoa=[[Albert Potter Wills|Wills, A. P.]] (transl.)
|urtea=1915
|izenburua=Eight Lectures on Theoretical Physics
|argitaletxea=[[Dover Publications]]
|isbn=0-486-69730-4
}}
*{{Erreferentzia
|abizena1=Planck |izena1=M.
|egile-esteka=Max Planck
|urtea=1908
|izenburua=Prinzip der Erhaltung der Energie
|url=https://gutenberg.beic.it/webclient/DeliveryManager?pid=6566681
|lekua=Leipzig
}}
*{{Erreferentzia
|abizena1=Planck |izena1=M.
|egile-esteka=Max Planck
|urtea=1943
|izenburua=Zur Geschichte der Auffindung des physikalischen Wirkungsquantums
|aldizkaria=[[Naturwissenschaften]]
|liburukia=31 |issue=14–15 |orrialdeak=153–159
|bibcode=1943NW.....31..153P
|doi=10.1007/BF01475738
|s2cid=44899488
}}

==Aitorpenak==
Haren ohorez izendatu ziren:
* 2009an, Europako Espazio Agentziak bi tonako Planck satelitea jarri zuen espazioan mikrouhin-hondoko erradiazioan anisotropiak detektatzeko<ref>«[http://www.elpais.com/articulo/sociedad/Herschel/Planck/inician/viaje/espacio/elpepusoc/20090514elpepusoc_3/Tes 'Herschel' y 'Planck' inician su viaje por el espacio].» ''El País''. Consultado el 30 de mayo de 2011</ref>, Horizon 2000 programa zientifikoaren barruan.
* 1970ean, Planck kraterra<ref>{{gpn|4765|Planck}}</ref> eta Vallis Planck harana<ref>{{gpn|6297|Vallis Planck}}</ref> [[Ilargia|Ilargian]].
* 1949an, [[Max Planck Elkartea]], Kaiser Wilhelm Gesellschaft-en oinordekoa.
* 1938an, Max Planck Fisika Institutua, lehenago Kaiser Wilhelm izena zuena.
* 1938an, Planckia asteroidea (1069)<ref>«[http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=1069 Datos de la NASA (JPL Small-Body Database Browser)]». Consultado el 12 de junio de 2015.</ref>.
* 1929an, Max Planck domina, Alemaniako Fisika Elkartearen fisika teorikoko sari gorena.
<gallery>
Fitxategi:Max Planck-Bernhard Heiliger-Mutter Erde fec.jpg|Max Plancken monumentua [[Berlingo Humboldt Unibertsitatea|Berlingo Humboldt Unibertsitatean]], [[Bernhard Heiliger|Bernhard Heiligerren]] lana 1948/1949.
Fitxategi:DBPB 1952 99 Max Planck.jpg|1952 urteko zigilua
Fitxategi:MaxPlanck_2DM_grau.jpg|Bi marko alemaniar txanpon Max Plancken irudiarekin.
Fitxategi:Max Planck Wirkungsquantums 20050815.jpg|Berlingo Humboldt Unibertsitateko eraikin nagusiko plaka, 1958an jarria.
Fitxategi:Magnushaus Berlin 2008 April 16 Planckbueste.JPG|Plancken bustoa Berlingo Magnus-Hausen.
Fitxategi:Gedenktafel Max Planck.jpg|Max Plancken omenezko plaka, Grunewaldeko etxean. 1989ko urriaren 4an jarria.
Fitxategi:Göttingen-Grave.of.Max.Planck.jpg|Max Plancken hilobia [[Göttingen|Göttingeneko]] hilerrian.
</gallery>

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Bibliografia osagarria ==
* {{Erreferentzia
| egilea = Max Planck
| izenburua = Positivismo y mundo externo real
| argitaletxea = Encuentro
| edición =
| urtea = 2015
| isbn = 978-84-9055-120-2
| url =
}}
* {{Erreferentzia
| egilea = Max Planck
| izenburua = Autobiografía científica y últimos escritos
| argitaletxea = Nivola
| edición =
| urtea = 2000
| isbn = 9788495599049
| url =
}}
* {{Erreferentzia| hizkuntza = en| izena=Pierre-Marie | abizena=Robitaille | izenburua = Max Karl Ernst Ludwig Planck (1858-1947) | aldizkaria = Progress in Physics | liburukia=3 | zenbakia=4 | data=10/2007 | orrialdeak = 117-120 | url = http://www.ptep-online.com/2007/PP-11-18.PDF}}.


== Ikus, gainera ==
== Ikus, gainera ==
* [[Fokker-Planck ekuazioa]]
* [[Plancken denbora]]
* [[Plancken konstantea]]
* [[Planck luzera]]
* [[Plancken unitateak]]
* [[Quantumen teoria]]
* [[Uhin-partikula dualtasuna]]
* [[Uhin-partikula dualtasuna]]


== Kanpo estekak ==
{{commonskat}}
{{bizialdia|1858ko|1947ko|Planck, Max}}


{{DEFAULTSORT:Planck, Max}}
[[Kategoria:Fisikariak]]
[[Kategoria:Bavariarrak]]
[[Kategoria:1858ko jaiotzak]]
[[Kategoria:1947ko heriotzak]]
[[Kategoria:Fisikako Nobel Saridunak]]


{{Fisikako Nobel Saridunak}}
{{NA lotura|vi}}


[[Kategoria:Bavariarrak]]
[[af:Max Planck]]
[[an:Max Planck]]
[[Kategoria:Kieldarrak]]
[[Kategoria:Alemaniako fisikariak]]
[[ar:ماكس بلانك]]
[[Kategoria:Fisikako Nobel Saridunak]]
[[arz:ماكس بلانك]]
[[Kategoria:Fisikari kuantikoak]]
[[az:Maks Plank]]
[[bat-smg:Max Planck]]
[[Kategoria:Copley Domina]]
[[Kategoria:Fisika teorialariak]]
[[be:Макс Планк]]
[[Kategoria:Zientzien Prusiar Akademiako kideak]]
[[be-x-old:Макс Плянк]]
[[Kategoria:Gaixotasun kardiobaskularrek hildakoak]]
[[bg:Макс Планк]]
[[bn:মাক্স প্লাংক]]
[[br:Max Planck]]
[[bs:Max Planck]]
[[ca:Max Planck]]
[[ckb:ماکس پلانک]]
[[cs:Max Planck]]
[[cy:Max Planck]]
[[da:Max Planck]]
[[de:Max Planck]]
[[el:Μαξ Πλανκ]]
[[en:Max Planck]]
[[eo:Max Planck]]
[[es:Max Planck]]
[[et:Max Planck]]
[[fa:ماکس پلانک]]
[[fi:Max Planck]]
[[fr:Max Planck]]
[[ga:Max Planck]]
[[gl:Max Planck]]
[[he:מקס פלאנק]]
[[hi:मैक्स प्लांक]]
[[hif:Max Planck]]
[[hr:Max Planck]]
[[ht:Max Planck]]
[[hu:Max Planck]]
[[hy:Մաքս Պլանկ]]
[[ia:Max Planck]]
[[id:Max Planck]]
[[io:Max Planck]]
[[is:Max Planck]]
[[it:Max Planck]]
[[ja:マックス・プランク]]
[[jv:Max Planck]]
[[ka:მაქს პლანკი]]
[[kk:Макс Карл Эрнст Людвиг Планк]]
[[kn:ಮ್ಯಾಕ್ಸ್ ಪ್ಲಾಂಕ್]]
[[ko:막스 플랑크]]
[[ku:Max Planck]]
[[la:Maximilianus Planck]]
[[lb:Max Planck]]
[[lmo:Max Planck]]
[[lt:Max Planck]]
[[lv:Makss Planks]]
[[mk:Макс Планк]]
[[ml:മാക്സ് പ്ലാങ്ക്]]
[[mn:Макс Планк]]
[[mr:माक्स प्लांक]]
[[nah:Max Planck]]
[[nds:Max Planck]]
[[nl:Max Planck]]
[[nn:Max Planck]]
[[no:Max Planck]]
[[nov:Max Planck]]
[[oc:Max Planck]]
[[pam:Max Planck]]
[[pl:Max Planck]]
[[pnb:میکس پلانک]]
[[pt:Max Planck]]
[[ro:Max Planck]]
[[ru:Планк, Макс]]
[[rue:Макс Планк]]
[[sa:माक्स प्लान्क]]
[[sh:Max Planck]]
[[simple:Max Planck]]
[[sk:Max Planck]]
[[sl:Max Planck]]
[[sq:Max Planck]]
[[sr:Макс Планк]]
[[sv:Max Planck]]
[[sw:Max Planck]]
[[ta:மேக்ஸ் பிளாங்க்]]
[[te:మాక్స్ ప్లాంక్]]
[[th:มักซ์ พลังค์]]
[[tl:Max Planck]]
[[tr:Max Planck]]
[[tt:Макс Планк]]
[[uk:Макс Планк]]
[[ur:میکس پلانک]]
[[vi:Max Planck]]
[[vo:Max Planck]]
[[war:Max Planck]]
[[yo:Max Planck]]
[[zh:马克斯·普朗克]]
[[zh-min-nan:Max Planck]]
[[zh-yue:普朗克]]
== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2011/12/26}}

Hauxe da oraingo bertsioa, 18:36, 19 ekaina 2024 data duena

Max Planck

Geheimrat (en) Itzuli

1908 -
katedradun

1885 -
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakMax Karl Ernst Ludwig Planck
JaiotzaKiel, 1858ko apirilaren 23a
Herrialdea Alemaniar Inperioa
 Hirugarren Reicha
 Weimarko Errepublika
Bizone
BizilekuaKiel
Munich
HeriotzaGöttingen, 1947ko urriaren 4a (89 urte)
Hobiratze lekuaStadtfriedhof Göttingen (en) Itzuli
Heriotza moduaberezko heriotza: miokardio infartu akutua
Familia
AitaWilhelm von Planck
Ezkontidea(k)Marie Merck (en) Itzuli
Seme-alabak
Anai-arrebak
Hezkuntza
HeziketaBerlingo Humboldt Unibertsitatea
Maximiliansgymnasium München (en) Itzuli
Frederiko Gilen Unibertsitatea
Municheko Unibertsitatea
(1874 -
TesiaÜber den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie (en) Itzuli
Tesi zuzendariaAlexander von Brill (en) Itzuli
Doktorego ikaslea(k)Richard Becker (en) Itzuli
Max von Laue
Moritz Schlick
Max Abraham (en) Itzuli
Walther Bothe
Walter Gordon (en) Itzuli
Hilde Heinicke (en) Itzuli
Gustav Hertz
Heinrich Karstens (en) Itzuli
Karl Körner (en) Itzuli
Erich Kretschmann (en) Itzuli
Isidor Israel Malkin (en) Itzuli
Walther Meissner (en) Itzuli
Walter Schottky
Erich Schumann (en) Itzuli
Wilhelm Wenzel (en) Itzuli
Karl Erich Hupka (en) Itzuli
Eduard Grüneisen (en) Itzuli
Hizkuntzakgaztelania
alemana
Irakaslea(k)Philipp Ludwig von Seidel
Gustav Bauer (en) Itzuli
Ikaslea(k)
Jarduerak
Jarduerakfisikari teorikoa, unibertsitateko irakaslea, fisikaria eta filosofoa
Lantokia(k)Munich
Enplegatzailea(k)Berlingo Humboldt Unibertsitatea
Municheko Unibertsitatea  (1880 -  1885)
Kielgo Unibertsitatea  (1885 -  1889)
Frederiko Gilen Unibertsitatea  (1889 -  1927)
Lan nabarmenak
Jasotako sariak
KidetzaAGV München (en) Itzuli
Deutsche Physikalische Gesellschaft (en) Itzuli
Prusiako Zientzien Akademia
Kaiser Wilhelm Society (en) Itzuli
Notgemeinschaft der Deutschen Wissenschaft (en) Itzuli
Linzeen Akademia
Royal Society
Zientzien Bavariar Akademia
Saxon Academy of Sciences and Humanities (en) Itzuli
Arteen eta Zientzien Herbehereetako Errege Akademia
Hungariako Zientzien Akademia
Zientzien Pontifize-Akademia
Sondershäuser Verband (en) Itzuli
San Petersburgoko Zientzien Akademia
Sobietar Batasuneko Zientzien Akademia
Suediako Zientzien Errege Akademia
Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia
Zientzien Errusiar Akademia
Alemaniako Natur Zientzien Leopoldina Akademia
Amerikako Sozietate Filosofikoa
Ameriketako Estatu Batuetako Zientzien Akademia Nazionala
Accademia delle Scienze di Torino
Shevchenko Scientific Society (en) Itzuli
Musika instrumentuapianoa
txeloa
organoa
Sinesmenak eta ideologia
ErlijioaLuteranismoa
Alderdi politikoa German People's Party (en) Itzuli
Musicbrainz: de91273a-5917-4406-bd39-f9bd0d586d1c Find a Grave: 23903480 Edit the value on Wikidata

Max Karl Ernst Ludwig Planck (Kiel, Alemania, 1858ko apirilaren 23a - Göttingen, Alemania, 1947ko urriaren 4a) fisikari alemaniarra izan zen. Teoria kuantikoaren sortzaile, eta pasa den mendeko fisikari onenetarikotzat jotzen da.

Bizitza eta obra[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Planck familia intelektual eta tradizional baten barruan jaio zen. Aitaren aldeko birraitona, Gottlieb Planck (1751-1833), eta aitona, Heinrich Ludwig Planck (1785-1831, teologia katedradun izan ziren Göttingenen; aita, Wilhelm Johann Julius von Planck (1817-1900), Kiel eta Munichen, zuzenbide katedraduna ere izan zen. Osaba, Gottlieb Planck (1824-1907), abokatu izan zen Göttingenen, eta Alemaniako Kode Zibilaren aitetako bat.

1858ko apirilaren 23an jaio zen Kielen, Julius Wilhem eta bere bigarren emaztearen, Emma Patzig-en (1821-1914) ezkontzatik. Lau neba-arreba zituen (Hermann, Hildegard, Adalbert eta Otto) eta anaiorde bat (Hugo) eta arrebaorde bat (Emma), aitaren lehen ezkontzarenak. Lehenengo sei urteak Kielen eman zituen, eta, ondoren, familia Munichera joan zen bizitzera. Han Maximilians-Gymnasium-en matrikulatu zen. Bere ikaskideak Municheko familia ezagunen seme-alabak ziren, Besteak beste, Heinrich Merck bankariaren semea eta Oskar Miller, geroago Deutsches Museum-en sortzaileetako bat. Hamasei urterekin Schulabschluss edo graduazioa lortu zuen. Musikarako talentua erakusten zuenez, organoa, pianoa eta txeloa jotzen zituen; filosofia klasikoa eta zientziak ere gustatzen zitzaizkion.

Zalantza izan zuen orientazio akademikoa aukeratzeko orduan; beraz, Philipp von Jolly fisikako irakasleari galdetu zion, eta hark erantzun zion fisikan funtsezkoa aurkitua zegoela eta hutsune gutxi gelditzen zirela betetzeko (bere garaiko beste fisikari askok partekatzen zuten ikuskera). Planckek erantzun zion ez zuela mundu berriak aurkitzeko interesik, baizik eta fisikaren oinarriak ulertzeko; azkenean, gai horretaz jarraitzea erabaki zuen.

Planck, 1874/1875 ikasturterako, Municheko Unibertsitateko Fisika Fakultatean matrikulatu zen. Han, Jolly irakaslearen gidaritzapean, Planckek bere esperimentuak gidatu zituen (adibidez, platino beroaren bidez hidrogenoa barreiatzeari buruzkoa), ikasketak fisika teorikora bideratu aurretik. Ikasketez gain, unibertsitateko koruko kide izan zen, eta, 1876/1877an, Die Liebe im Walde opereta prestatu zuen. 1877an, beste bi kiderekin, bidaia bat egin zuen Italian zehar, Venezia, Florentzia, Genova, Pavia, Como eta Luganoko aintzirak bisitatuz, baita Maggiore aintzira, Brescia eta Gardako aintzira ere.

1877/1878 ikasturtea Berlinen egin zuen, Friedrich-Wilhelm Unibertsitatean. Bertan, Hermann von Helmholtz eta Gustav Kirchhoff fisikari ospetsuen ikasketak jaso zituen, dagoeneko Munichen ezagutu zituenak. Helmholtz-i buruz, Planckek esan zuen ez zituela klaseak prestatzen, etengabe huts egiten zuela kalkuluetan, eta, hala, behin eta berriz aldatzen zuela arbelean idatzita zegoena eta ikasleak bezain aspertua zirudiela. Emaitza zen ikasle gutxi geratzen zirela ikasgelan. Azkenean, hiru ikasle baino ez ziren geratu, besteak beste, Planck bera eta geroago astronomoa izango zen Rudolf Lehmann-Filhés.

Kirchhoff-i buruz zioen, klaseak zehatz-mehatz prestatuta bazeuden ere, sarritan idorrak eta monotonoak zirela, eta nahiz eta ikasleek irakaslearen jakinduria handia miretsi uste zuten ez zuela trebetasun erretorikorik eta aspergarria zela[1][2].​​ Irakasle gisa Helmholtz-i buruz iritzi ezkorra izan arren, lagun izan zuen. Garai hartan, Rudolf Clausiusen lana aztertu zuen, zeinarengandik miretsi zuen termodinamikaren printzipioei buruzko diskurtso ulergarria eta argitasuna. Gai horretan egin zuen lan doktoretza-tesia prestatzeko. Tesi horri Über den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie (Termodinamikaren bigarren printzipioari buruz) izenburua eman zion, eta 1879an aurkeztu zuen, Munichen, hogeita bat urterekin. 1880an, Munichera itzuli zen unibertsitatean irakasle gisa aritzeko. 1889an, Berlinera itzuli zen, eta 1892tik Fisika Teorikoko katedraren zuzendari izan zen.

Berlingo Unibertsitatean irakasle[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Berlinen, Planck bertako fisika elkartean sartu zen. Geroago, hauxe idatzi zuen: «Garai hartan, ni nintzen, funtsean, han zegoen fisikari teoriko bakarra; gauzak ez ziren errazak izan niretzat, entropia aipatzen hasi bainintzen, baina hori ez zegoen oso modan, mamu matematikotzat hartzen baitzen»[3].​ Bere ekimenari esker, Alemaniako fisikako tokiko elkarteek batu ziren 1898an, Deutsche Gesellschaft Physikalische (DPG) (Alemaniako Fisika Elkartea) eratzeko, eta Planck presidente izan zen 1905etik 1909ra.

Hasieran, termodinamikari buruzko ikerketak egin zituen batez ere, Boltzmannen ikerketak jarraituz. Gorputz beltzen neurketa termikoan energiaren banaketa espektrala teorikoki argitzeko egin zituen esperimentuen ondorioz, energiaren jarraitutasun ezaren hipotesia azaldu, eta quantumak definitu zituen (1900). Teoria hori da fisika modernoaren oinarrizko hipotesietako bat.

Planck irakasle izan zen Berlinen 37 urtez, eta bere ikasleek estimatzen zuten maisu gisa. Lise Meitnerren arabera, «lehorra, inpertsonala» zen; «notarik erabili gabe, akatsik egin gabe, inoiz entzun dudan irakaslerik onena». Graduatutako ikasleak 20 baino ez ziren izan, baina horien artean daude:

1897 Max Abraham (1875–1922)
1904 Moritz Schlick (1882–1936), Vienako Zirkuluaren fundatzaile
1906 Walther Meißner (1882–1974)
1906 Max von Laue (1879–1960), Fisikako Nobel Saria 1914an
1907 Fritz Reiche (1883–1960)
1907 Lise Meitner (1878-1968)
1912 Walter Schottky (1886–1976)
1914 Walther Bothe (1891–1957), Fisikako Nobel Saria 1954an

Alemaniako Fisika Elkartea eta Zientziaren Aurrerapenerako Elkartea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1905etik 1909ra, Planck izan zen Deutsche Physikalische Gesellschaft (Alemaniako Fisika Elkartea) erakundearen buru. 1913an, Berlingo Unibertsitateko buru jarri zen. 1918an, Fisikako Nobel Saria jaso zuen mekanika kuantikoaren sorreragatik. 1930etik 1937ra, Planckek Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften (KWG) zuzendu zuen, Kaiser Wilhelm elkartea, Zientziaren Aurrerapenerako Guillermo enperadorearen elkartea).

Bigarren Mundu Gerra, Erwin Planck semea eta heriotza[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Bigarren Mundu Gerran, Planck saiatu zen Adolf Hitler konbentzitzen zientzialari juduen lana ahalbide zezan, baina ez zuen arrakasta handirik izan[4].​ Nazien erregimenak eta gerrak gogor astindu zuten Planck familia. Erwin Planck semea naziek hil zuten, 1945eko urtarrilaren 3an; nahiz eta, semearen bizia salbatzeko, Max Planckek indultua eta kemena eskatu Hitlerri. Galera handi hori beste batekin batera gertatu zen, eta, hori ere, sufritu berria zuen: Berlin-Grünewaldeko etxea (eta harekin batera liburutegi osoa, milaka liburuki eta eskuizkribu berreskuraezinekin) erre, eta erabat suntsitu zen, 1944ko otsailean aire-bonbardaketa baten ondorioz[2].

1947ko urriaren 4an, Gottingenen, Max Planck hil ondoren, KWGk izena aldatu zuen Max-Planck-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften (MPG) ezarriz (Max Planck Elkartea).

Ondarea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Plancken aurkikuntzek, gerora beste zientzialari batzuek egiaztatu zituztenek, fisikaren eremu guztiz berri baten sorrera ekarri zuten, mekanika kuantiko izenaz ezaguna, eta, energia atomikoa gisako eremuetan, ikertzeko zimenduak eman zituzten. 1905ean, Albert Einsteinek erradiazio elektromagnetikoaren kuantifikazioari buruz azaldu zituen ideien garrantzia aitortu zuen, eta Einsteinekin lankidetzan aritu zen bere ibilbidean.

Ekarpen zientifikoak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Planck gaztea bere ikasle-garaian (1878)

Hasieran, komunitate zientifikoak ez zuen aintzat hartu, baina beroaren teoriaren azterketan sakondu zuen, eta, bata bestearen atzetik, Josiah Willard Gibbsek aipatu zituen printzipio berak aurkitu zituen (aurrez ezagutu gabe, ez baitziren zabaldu). Clausiusek entropiari buruz zituen ideiek espazio nagusi bat hartu zuten bere pentsamenduetan.

1900ean, Max Planckek gorputz beltzaren erradiazioaren espektro-legea aurkitu zuen (1901ean argitaratua[5]), uhin-luzera handietan (maiztasun baxuetan) funtzionatzen duen Rayleigh-Jeans-en legea eta uhin-luzera txikietan (maiztasun altuetan) lan egiten duen Wien-en legea bateratzen saiatuz. Bere funtzioa uhin-luzera guztietarako datuetara nabarmen egokitzen zela uste izan zuen.

Rayleigh-Jeans-en legea zuzentzea bereziki garrantzitsua da, oinarri teoriko sendo baten gainean eraikita baitago: termodinamika, garai hartan ezagutzen zen gisa, baina akats handia du uhin-luzera laburretan: hondamendi ultramorea. Puntu horrek iradokitzen du termodinamika oker dagoela. Hori dela eta, termodinamika ordezkatuko zuen oinarrizko teoria berri bat egiten saiatu zen Planck.

Rayleigh-Jeansen legeak eta Plancken legeak energiaren ekipamenduaren teorema erabiltzen dute, eta osziladore bat maiztasun bakoitzarekin bat etortzea eragiten dute. Rayleighek suposatzen du osziladore guztiak berdin kitzikatuta daudela. Haren legeak iragartzen du uhin-luzera oso laburreko osziladoreak oso kitzikatuta daudela, baita tenperaturan ere.

1900eko abenduaren 14an, Alemaniako Fisika Elkartean, funtsezko konstante[6] baten aurkikuntza azaldu zuen, Plancken konstantea deitua eta fotoi baten energia kalkulatzeko erabilia. Horrek esan nahi du erradiazioa ezin dela modu jarraituan igorri edo xurgatu, baizik eta une jakin batzuetan bakarrik eta kuantu edo fotoi esaten zaien kantitate txikietan. Kuantu edo fotoi baten energia erradiazioaren f maiztasunaren araberakoa da:

non E energía den, f hari lotutako uhin elektromagnetikoaren maiztasuna eta h Plancken konstantea, zeinaren balioa 6,626 × 10-34 J*s edo 4,13 × 10-15 eV*s den.

Gorputz batek, tenperatura jakin batean, igortzen duen erradiazio elektromagnetikoaren legea (Plancken legea izenekoa) bihurtu zen gorputz beltz baten igorpen-espektroa azaltzen duen mekanika kuantikoaren oinarrietako bat, eta handik urte batzuetara sortu zen, Albert Einstein eta Niels Bohr-en laguntzarekin, beste batzuen artean.

Aukeratutako lanak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Idatziak eta hitzaldiak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Aldizkarietako artikuluak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Albert Einsteinekin harremana[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1911, lehen Solvay konferentzia. Max Planck atzeko lerroan dago, ezkerretik bigarrena.

1905ean, Albert Einstein ezezagunaren erlatibitatearen teoriari buruzko lehen azterketak argitaratu ziren, eta Planck izan zen teoria zientifiko berri horren garrantzia berehala onartu zuen zientzialari bakarrenetakoa.

Planckek ere asko lagundu zuen teoria hori zabaltzen. Einsteinek argiari buruz (fotoia) egindako hipotesia, 1902an Philipp Lenardek efektu fotoelektrikoari buruz egindako aurkikuntzan oinarritua, baztertu egin zuen hasieran Planckek, baita James Clerk Maxwellek elektrodinamikari buruz egindako teoria ere.

1910ean, Einsteinek tenperatura baxuetan bero espezifikoak duen ezohiko portaera zehaztu zuen, fisika klasikoaren azalpenari aurre egiten dion fenomeno baten beste adibide gisa. Fisikan agertzen ziren kontraesanak argitzeko, Planck eta Walther Nernstek Solvay konferentzia antolatu zuten Bruselan 1911n. Bilera horretan, Einsteinek, azkenean, bere ikerketez eta zalantzez konbentzitu zuen Planck. Une hartatik aurrera, adiskidetasun handia izan zuten elkarrean artean, eta Berlingo Unibertsitateko fisikako irakasle izendatu zuten Albert Einstein; Planck, berriz, dekano izan zen.

1918an, Fisikako Nobel Saria eman zioten, «teoria kuantikoaren aurkikuntzarekin fisikaren aurrerapenean jokatutako paperagatik».

Max Planck eta Lehen Mundu Gerra[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Lehen Mundu Gerraren hasieran, Planckek bere egin zuen jendearen gogo orokorra, eta hau idatzi zuen: «Izugarria izatetik haratago, bada ustekabeko gauza handi eta eder bat ere: alderdi guztiak bateratzearen aldeko barne-arazo politiko zailenei irtenbide leuna ematea (eta)... ona eta zintzoa den guztia goraipatzea»[7][8].

Hala ere, Planck abstenitu egin zen nazionalismoaren muturrei zegokionaren aurrean. 1915ean, Italia potentzia aliatuekin bat egiteko zorian zegoela, aldeko botoa eman zuen Italiako lan zientifiko bati buruz. Lan horrek Zientzien Prusiar Akademiaren sari bat jaso zuen, non Planck lau presidente iraunkorretako bat izan baitzen.

Planckek «93 intelektualen manifestua» ere sinatu zuen, gerra propaganda-dokumentu polemiko bat (Einsteinek, berriz, jarrera bakezale hutsa izan zuen, eta ia kartzelatu egin zuten, eta Suitzako herritartasunak soilik salbatu zuen). Baina, 1915ean, Planckek, Hendrik Lorentz fisikari herbeheretarrarekin hainbat bilera egin ondoren, Manifestuaren zati batzuk atzera bota zituen. Gero, 1916an, Alemaniako anexionismoaren aurkako deklarazio bat sinatu zuen.

Tradizio jakin baten defendatzailea ala progresista?[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Planckek beti errespetatu zuen hierarkia, baina, zalantzarik gabe, bere uste sendoak defendatu zituen uneko iritzien aurrean. Behin baino gehiagotan adierazi zuen bere abertzaletasuna, eta monarkiaren alde egin zuen Lehen Mundu Gerra baino lehen, baita gerra garaian ere.

1895ean, Léo Arons akademikoa defendatu zuen, nahiz oposizioko alderdi batekoa izan, eta hori orduko Kultura eta Hezkuntza ministroaren aholkuaren aurka egin zuen. Halaber, emakumeentzako goi-mailako hezkuntzarako sarbidea sustatu zuen, Lise Meitner-ena barne.

Gerra arteko urteetan, aktiboki parte hartu zuen Alemaniako bizitza intelektuala berreraikitzen, eta estatuaren edo fundazio pribatuen diru-laguntza handiak lortu zituen. Politikoki, nahiko kontserbadorea izaten jarraitu zuen, boterea tokian bertan defendatzen eta sufragio unibertsalaren aurka egonez. Hala ere, behin baino gehiagotan, uko egiten dio zientzia-alorrekoak ez diren gaieu buruz hitz egiteari. Gogor argudiatzen du oinarrizko ikerkuntzaren alde, Johannes Starken aurka eginez, nazien eraginarekin hazten ari baita harena ere.

Antisemitismoaren sorrera zenbait zientzialari handirengana iristen hasia da; haien artean ezagunena, Einstein da. 1933an, Adolf Hitler Reicharen kantziler bihurtu zen, eta Planckek funtsezko postuak bete zituen zenbait erakundetan, «Kaiser-Wilhelm» institutua barne, finantza-botere jakin bat zuen zientzia-elkartea. Orduan, Führer-en politika pragmatismo-maila batekin modera dezakeela pentsatzen du. Beraz, ez dio zuzenean botereari aurka egiten, eta diskrezioaren alde egiten du. Bere esku-hartze publiko batzuk neurrizkoak dira. 1933ko martxoan, Einsteinek, Estatu Batuetara egindako bidaia batean, iragarri zuen ez zela Alemaniara itzuliko arrazoi politikoengatik. Planckek, pribatuan, adierazi zuen ez zegoela ados erabaki horrekin, eta uste zuen ondorioak kaltegarriak izan zitezkeela oraindik Alemanian zeuden zientzialari juduentzat. 1933ko maiatzean, Adolf Hitlerrekin bildu zen, Alemaniaren interesean bere lankide juduak defendatzen saiatzeko, baina ez zuen lortu. Bere azken diskurtsoak aukeratutako ildoan mantentzen dira, nolabaiteko anbiguotasuna nahastuz oposizioan: hala, erlatibitatea behin baino gehiagotan goraipatzen du, egilea aipatu gabe. Hala ere, emaitzak positiboak izan ziren lehen urteetan: atzera bota zuen Johannes Stark institutu garrantzitsu bateko zuzendari izendatzea, ikerkuntzarako funtsak lortu zituen eta kide juduak atxiki zituen. Hala ere, presiopean, gizarte erudituak, Plancken gidaritzapean, pixkanaka boterearekin bat egin behar du; zientzialaria Führer-en omenez hitz egitera, eta agur faxista egitera behartuta dago. Planckek funtzio ofizial orori uko egin zion 1938an. Hala ere, gai sentiberei buruzko hitzaldiak ematen jarraitu zuen, hala nola «Zientzia eta erlijioa», non Jainkoarengan sinestea onartu baitzuen, baina ez kristauena.

Bizitzaren amaieran, dio:

« Niretzat, bizitza osoa zientzia zorrotzenari eskaini diodana, alegia, materiaren azterketari, nire ikerketaren emaitzei buruz esan diezazuekedan guztia da: ez dago halako gauzarik, hertsiki hitz eginez, materiari buruz! Materia orok du jatorria, eta soilik dago atomoaren partikulak bibrarazten dituen indar batengatik, eta pieza bakar batean mantentzen du atomoa den eguzki-sistema ñimiño hori [...] Pentsatu behar dugu, indar horren atzean, Espiritu kontziente eta adimendun bat dagoela. Espiritu hori da gai guztien matrizea. »


Bizitza pribatua[aldatu | aldatu iturburu kodea]

1887ko martxoaren 31n, Planck Marie Merckekin (1861- 1909) ezkondu zen. Marie Merck Municheko bankari baten alaba zen, eta ikaskide baten arreba[9]. 1888an, Max Planck aita izan zen[9].​ Bikotea Grunewalden finkatu zen, Berlingo aldiri batean. Lau seme-alaba izan zituzten guztira, eta guztiak bera baino lehenago hil ziren. Bere seme zaharrena, Karl, 1888an jaioa, 1916ko maiatzaren 26an hil zen, Verdungo guduan[9].​ Alaba bikiak, Grette eta Emma, 1889an jaioak, 1917ko maiatzaren 15ean eta 1919ko azaroaren 21ean hil ziren, hurrenez hurren[9][10].​​ Seme gazteena, Erwin, 1893an jaioa, gerra-preso hartu zuten Frantzian[10]. Erwin oso lotuta egon zen aitarekin gerra arteko garaian, eta Weimarko Errepublikan kargu administratibo garrantzitsuak izan zituen. 1944an, atxilotu egin zuten, Hitler, 1944ko uztailaren 20ko atentatuko parte gisa, hiltzen saiatzea leporatuta. 1945eko urtarrilaren 23an exekutatu zuten[11].

1909an Marie hil ondoren, Planck berriro ezkondu zen, 1911ko martxoaren 14an, Marga von Hößlin (1882-1948) Marieren ilobarekin[10]. Bikotearen seme bakarra 1911ko abenduan jaio zen, ezkontzaren urte berean[10].​ Bigarren Mundu Gerran, Errusiaren aurkako kanpainan, parte hartu zuen. Obergefreiter (kabo nagusia) gisa itzuli zen handik. 1954an hil zen, poliomielitis baten ondorioz[10].

Piano-jotzaile bikaina zen, eta musikaren teoriaz ere idatzi zituen zenbait lan. Batzuetan, Joseph Joachim biolin jotzailearekin jotzen zuen, edo geroago Albert Einsteinekin. Aurkikuntza berrien ezagutza teorikoaren ondorioez eta izadiaren zientzien eta erlijioaren arteko erlazioez ere arduratu zen. Positibismoaren eta pragmatismoaren etsaia zen, eta uste osoa zuen izadiaren zientzietan egia objektibo bat badela; alegia, kausalitate printzipioak guztizko balioa duela zioen.

Plancken konstantea[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Plancken konstantea Quantumen teoriaren konstante unibertsala da. Sinboloa h da, eta balioa 6,625 x 10−34 joule segundo. Quantum bateko irradaren energia (E) eta irradaren maiztasuna (h) erlazionatzen ditu formula honen bidez: E = h. Azken honi Plancken legea deitzen zaio; quantumen mekanikako oinarrizko legea da. Irrada elektromagnetikoa banakako sortatan edo fotoietan bilduta dagoela dio, eta bakoitzaren energia aipatu den formulak adierazten du.

Argitalpenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Vorlesungen über die Theorie der Wärmestrahlung, 1906

Aitorpenak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Haren ohorez izendatu ziren:

  • 2009an, Europako Espazio Agentziak bi tonako Planck satelitea jarri zuen espazioan mikrouhin-hondoko erradiazioan anisotropiak detektatzeko[12], Horizon 2000 programa zientifikoaren barruan.
  • 1970ean, Planck kraterra[13] eta Vallis Planck harana[14] Ilargian.
  • 1949an, Max Planck Elkartea, Kaiser Wilhelm Gesellschaft-en oinordekoa.
  • 1938an, Max Planck Fisika Institutua, lehenago Kaiser Wilhelm izena zuena.
  • 1938an, Planckia asteroidea (1069)[15].
  • 1929an, Max Planck domina, Alemaniako Fisika Elkartearen fisika teorikoko sari gorena.
  • Max Plancken monumentua Berlingo Humboldt Unibertsitatean, Bernhard Heiligerren lana 1948/1949.
    Max Plancken monumentua Berlingo Humboldt Unibertsitatean, Bernhard Heiligerren lana 1948/1949.
  • 1952 urteko zigilua
    1952 urteko zigilua
  • Bi marko alemaniar txanpon Max Plancken irudiarekin.
    Bi marko alemaniar txanpon Max Plancken irudiarekin.
  • Berlingo Humboldt Unibertsitateko eraikin nagusiko plaka, 1958an jarria.
    Berlingo Humboldt Unibertsitateko eraikin nagusiko plaka, 1958an jarria.
  • Plancken bustoa Berlingo Magnus-Hausen.
    Plancken bustoa Berlingo Magnus-Hausen.
  • Max Plancken omenezko plaka, Grunewaldeko etxean. 1989ko urriaren 4an jarria.
    Max Plancken omenezko plaka, Grunewaldeko etxean. 1989ko urriaren 4an jarria.
  • Max Plancken hilobia Göttingeneko hilerrian.
    Max Plancken hilobia Göttingeneko hilerrian.

Erreferentziak[aldatu | aldatu iturburu kodea]

  1. ↑ Hermann, Armin (julio de 2000). Max Planck, mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten (en alemán) (7ª edición). Rienbeck bei Hamburg: rororo. ISBN 3-499-50198-8
  2. ↑ a b (Alemanez) Hoffmann, Dieter. (2008). Max Planck: die Entstehung der modernen Physik. C.H.Beck ISBN 978-3-406-56242-6. (Noiz kontsultatua: 2024-06-13).
  3. ↑ Verband Deutscher Elektrotechniker (1948). «ETZ: Elektrotechnische Zeitschrift: Ausg. A.». ETZ: Elektrotechnische Zeitschrift (en alemán) (VDE-Verlag) 69 (A)., Snipped extract
  4. ↑ de la Ciencia, Juan. «Planck y Hitler».
  5. ↑ Max Planck (1901). «Ueber das Gesetz der Energieverteilung im Normalspectrum». Annalen der Physik (ingelesez) 4: 553.
  6. ↑ (Gaztelaniaz) Ron, José Manuel Sánchez. (2000-12-14). «Un siglo de física cuántica» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2024-06-14).
  7. ↑ Heilbron, J. L. (1986). The dilemmas of an upright man: Max Planck and the fortunes of German science (ingelesez). Harvard University Press. pp. p.72. ISBN 978-0-674-00439-9
  8. ↑ Evans, James; Thorndike, Alan S. (2007). Quantum mechanics at the crossroads: new perspectives from history, philosophy and physics (ingelesez). Springer. pp. p.31. ISBN 978-3-540-32663-2. Consultado el 5 de febrero de 2012.
  9. ↑ a b c d Cardona, Manuel; Marx, Werner (2008). Max Planck – A conservative revolutionary (ingelesez) 24 (5-6). p. 40.
  10. ↑ a b c d e Cardona, Manuel; Marx, Werner (2008). Max Planck – A conservative revolutionary (ingelesez) 24 (5-6). p. 41.
  11. ↑ Cardona, Manuel; Marx, Werner (2008). Max Planck – A conservative revolutionary (en inglés) 24 (5-6). p. 43.
  12. ↑ «'Herschel' y 'Planck' inician su viaje por el espacio.» El País. Consultado el 30 de mayo de 2011
  13. ↑ "Planck". Gazetteer of Planetary Nomenclature. USGS Astrogeology Research Program.
  14. ↑ "Vallis Planck". Gazetteer of Planetary Nomenclature. USGS Astrogeology Research Program.
  15. ↑ «Datos de la NASA (JPL Small-Body Database Browser)». Consultado el 12 de junio de 2015.

Bibliografia osagarria[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Ikus, gainera[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kanpo estekak[aldatu | aldatu iturburu kodea]


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Max_Planck&oldid=9824850"(e)tik eskuratuta