De kiem is twintig jaar geleden al gelegd. In het seizoen 1984-1985 raakten Marco van Basten en John van 't Schip dermate in de ban van Johan Cruijff dat ze door sommige medespelers bij Ajax bestempeld werden tot de FC Vinkeveen. Cruijff lonkte naar het trainerschap bij Ajax en gebruikte de twee jonge Ajacieden om zijn invloed te vergroten. De beide spelers ontleenden er op hun beurt extra status en zelfvertrouwen aan. Het is jammer dat Het mysterie Marco van Johan Faber, over de periode van Marco van Basten als speler van Ajax, net te vroeg verschenen is om deze constatering te kunnen doen: twintig jaar geleden is de basis gelegd voor de wijze waarop Cruijff in de zomer van 2004 de weg voor Van Basten en Van 't Schip naar het bondscoachschap bereidde.

Faber schrijft uitvoerig over de band van de jonge Van Basten met Cruijff en, in mindere mate, over die met Van 't Schip, zonder de drie gesproken te hebben. Blijkbaar hebben Cruijff en Van 't Schip zich daarvoor, net als Van Basten zelf, niet willen lenen. Toch is het verslag van Faber gedetailleerd en geloofwaardig, omdat andere hoofdpersonen uit de jeugd van Van Basten wel hun medewerking hebben verleend. Relevant is vooral de informatie van Marco's vader, zijn broer, een jeugdvriend en een bevriende journalist.

Hun verhalen tonen inderdaad het mysterie dat Van Basten omgeeft. Maar dat betreft niet zozeer de relatie met Cruijff en Van 't Schip of Marco's enorme talent, het heeft eerder te maken met zijn persoonlijkheid. Faber tekent haast terloops zijn afstandelijkheid, geslotenheid, humeurigheid, berekening, botheid en egoïsme op en stelt dat impliciet tegenover zijn intelligentie, nuchterheid en charme.

Tijdens de zoektocht van Faber wordt pijnlijk duidelijk welk stempel vader Joop van Basten met zijn enorme geldingsdrang heeft gedrukt op de voetballoopbaan van de jonge Marco en wat de gevolgen daarvan waren voor de rest van het gezin. Des te opmerkelijker is het dat Joop van Basten wel medewerking heeft verleend aan het boek. Is het een vorm van boetedoening? Of had hij geen idee van het beeld dat zou ontstaan? In ieder geval biedt het een sleutel voor de ontrafeling van een deel van het mysterie. Het toont aan dat Marco op extreme wijze gevormd is tot het middelpunt van zijn eigen wereld.

Faber spaart Van Basten niet. Hij schrijft dan ook niet uit blinde bewondering, maar uit verwondering. Dat is de kracht van het boek. Faber velt overigens terecht geen oordeel over de handelswijze van Joop van Basten en de houding van Marco. Dat laat hij aan de lezer, wat het boek in zekere zin zelfs spannend maakt: je wordt als lezer benieuwd naar de reactie van vader en zoon op het verhaal. Wat is achteraf hun eigen oordeel over zichzelf en elkaar?

Toch is het jammer dat Faber zich beperkt tot Van Bastens periode bij Ajax. Hij ontrafelt daardoor het mysterie niet volledig. Hoe werd zijn persoonlijkheid beïnvloed door het leven in Italië? Het zou interessant geweest zijn om Italiaanse getuigenissen op te tekenen. Want pas in Italië groeide Van Basten uit tot de supervedette van wie in San Siro huilend afscheid genomen moest worden. In Milaan bleek hij een alom gerespecteerde, innemende persoon. En inmiddels wordt hij omarmd door het hele Nederlandse volk.

Dankzij het bondscoachschap van Van Basten is het boek bovendien opnieuw actueel. Van Basten blijkt nog steeds mysterieus: zo ontspannen als hij oogt in zijn contact met de pers en de spelers, zo weinig toont hij zijn innerlijke roerselen. Hij is vriendelijk doch gesloten. Ondoorgrondelijk. Slechts door weinigen gekend. Door Van 't Schip wellicht. Nauwelijks te beïnvloeden. Misschien door Cruijff. Vindt hij zich nog steeds de beste, op zichzelf na?

Toen Faber aan het boek begon, had hij tot zijn verbazing geen bewuste herinnering aan Marco van Basten. Gelukkig maar, want dat dreef hem tot zijn zoektocht. Hij lost het mysterie niet op. Maar hij heeft wel een boeiend boek geschreven over een mysterieuze bondscoach.

Het mysterie Marco. Van Basten, Ajax en Oranje. Johan Faber, Uitgeverij Thomas Rap, 2004, 302 pagina’s, 18,50 euro, ISBN 90-6005-499-7.